WO2 bepaalt nog steeds onze blik op kunst en cultuur

‘Indonesisch collectief dat in verband wordt gebracht met antisemitisme staat bovenaan lijst van machtigste kunstinstellingen”, kopte de Britse krant The Guardian toen eind november het kunsttijdschrift Art Review hun jaarlijkse top-100 met de invloedrijkste mensen en instellingen in de kunst presenteerde. Het collectief ruangrupa, dat de 15de editie van de Documenta in Kassel samenstelde, steeg van de derde plek naar de toppositie. De motivatie van de Art Review was dat ruangrupa raciale en religieuze vooroordelen op de kaart had gezet in het Europese bastion. Kunstenaars trokken zich terug, heftige debatten werden gevoerd over antisemitisme in de kunst (en hoe antisemitisme verschillend geïnterpreteerd wordt) en er was overheidsbemoeienis met de inhoud van Documenta.

Volgens Art Review is Documenta het bewijs dat kunst maatschappelijke relevantie heeft, dat je met kunst structuren kan doorbreken en waarden vanuit een andere invalshoek kan bekijken, waardoor de relatie tussen toeschouwer en kunstwerk verandert en waarbij de kunstenaar als individu niet meer zo vanzelfsprekend is. Die individuele kunstenaar doet er de laatste drie jaar dan ook minder toe in deze lijst: vorig jaar stonden NFT’s op nummer 1 (nu geheel uit de lijst gevallen), en het jaar daarvoor Black Lives Matter. Het omvergooien van vaste structuren is op deze lijst kortom een constante factor, en ruangrupa is dan een logische keuze.

Discussies

Deze editie van de Documenta werd – om het eufemistisch uit te drukken – niet door iedereen gewaardeerd, maar dat een groot evenement macht heeft bleek uit de artikelen en de discussies die op gang kwamen.

Macht heeft ook de Biënnale van Venetië: ruim 800.000 mensen kochten een toegangskaartje (waarvan 30 procent bezoekers onder de dertig) voor het evenement dat 197 dagen duurde. Dat was 35 procent meer in 2019 (pre-corona). Ook deze Biënnale maakte statements: Rusland, standaard vaste gast, mocht geen tentoonstelling inrichten in het eigen Russische landenpaviljoen, de Scandinavische landen hadden hun plek afgestaan aan Saami-kunstenaars, Oekraïense kunstenaars kregen extra ruimte (virtueel geopend door Olena Zelensky), er was ecofeminisme en meer ruimte voor niet-westerse kunst. De meeste reacties waren enthousiast.

Dat Documenta niet goed werd ontvangen en de Biënnale wel, heeft niet te maken met een specifiek Duitse overgevoeligheid voor wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Dat bleek toen het Verzetsmuseum deze maand na een herinrichting de deuren opende. „Hoewel sommige acties heldhaftig waren, gebruiken wij het woord held niet”, stelde de directeur van het museum in haar persverklaring. Die uitspraak vormde de aanleiding voor flink wat rumoer, columnisten gingen in het naoorlogs verzet of bestempelden anderen tot achterlijk. Waar in Kassel het verwijt van antisemitisme klonk, werd hier bezwaar gemaakt tegen de relativering van het beeld van de ‘verzetsheld’.

„We wilden gebruikmaken van de kans om een andere dialoog voor te stellen”, zei een van de kunstenaars van ruangrupa in NRC. Dat bleek hard nodig, in Kassel én Amsterdam. Want rondom vrouwelijke kunstenaars en niet-westerse kunst is de dialoog over kunstkijken inmiddels vaak mogelijk, maar curatoren moeten blijkbaar nog wel afblijven van ons oorlogsverleden.