Column | De teloorgang van Europa als bemiddelaar

Vaak zijn het kleine dingen die je erop wijzen hoe snel de verhoudingen in de wereld veranderen. Neem het bericht dat Rusland niet wil dat de Zwitserse ambassade in Moskou Oekraïense zaken waarneemt. Na de Russische inval eind februari wendde Oekraïne zich snel tot Zwitserland. Alle contacten, ook diplomatieke, tussen Moskou en Kiev waren verbroken. Kon de Zwitserse ambassade voortaan Oekraïense belangen behartigen – wat consulaire diensten verlenen voor Oekraïners in Rusland, boodschappen doorgeven tussen Kiev en Moskou?

Zwitserland is al jaren postiljon tussen landen die hun diplomatieke betrekkingen (deels) hebben verbroken – voor de VS in Iran, voor Iran in Egypte, tussen Rusland en Georgië, tussen Iran en Canada, tussen Iran en Saoedi-Arabië. De neutrale Zwitsers zijn apetrots op deze Schutzmachtmandate. Daardoor praat hun kleine landje toch mee. Deze zomer sloten ze dus een akkoord met Kiev. Nu zegt Rusland nee. Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken zegt dat het Zwitserland niet meer als neutraal land ziet omdat „Bern zich bij de illegale westerse sancties heeft aangesloten.”

Het Russische ‘njet’ voedt in Zwitserland de strijd tussen aartsconservatieven en realisten

Grote consternatie in Zwitserland, waar neutraliteit niet alleen een richtsnoer is voor de buitenlandpolitiek, en een businessmodel, maar ook deel uitmaakt van de nationale identiteit. Het Russische ‘njet’ voedt de strijd tussen aartsconservatieven die vinden dat Zwitserland zijn neutraliteit heeft verkwanseld door mee te doen aan de sancties, en de realisten die zeggen dat Zwitserland niet neutraal kan blijven als internationale verdragen over mensenrechten en soevereiniteit, waar Zwitserland de hoeder van is, zo flagrant worden geschonden als nu in Oekraïne. 20ste-eeuwse neutraliteit, concluderen zij, bestaat niet meer – zie ook neutrale landen als Finland en Zweden bij de NAVO aanklopten.

Herpositioneren

Zwitserland zal dat voorbeeld niet snel volgen, maar moet zich door de oorlog wel herpositioneren. Van 219 diplomatiek-consulaire mandaten namens andere landen in de jaren veertig, naar een handjevol nu – dat raakt aan ’s lands zelfbeeld, aan zijn raison d’être.

Ook Europa en de rest van het westen moeten zich de Russische weigering aantrekken. Als zelfs Zwitserland – dat zelfs lang geen Oekraïense oorlogsgewonden binnenliet uit angst voor Russische toorn – niet meer als honest broker wordt gezien, schuiven de panelen wel snel. Europeanen, en in mindere mate Amerikanen, speelden decennia de rol van bemiddelaars, vredesonderhandelaars en tussenpersonen in talloze conflicten. Ze werden als betrouwbaar gezien. Ze hadden geld om strijdende partijen voor onderhandelingen discreet naar vredige oorden te halen. En, cruciaal, ze hadden machtspolitieke wortels en stokken. Ze konden partijen politiek belonen, vredesdividenden uitkeren, frustraties compenseren. Mondiaal hadden ze genoeg politieke slagkracht om regionale machten en grootmachten mee te krijgen.

Dat schuift nu, steeds meer. Het is Pakistan, niet Zwitserland, dat diplomatieke hand- en spandiensten aan de VS verleent in Afghanistan. Poetin wil niet meer naar Genève voor topontmoetingen. Onderhandelingen over de nucleaire deal met Iran verhuisden deels naar Doha. Het graanakkoord tussen Rusland en Oekraïne werd bekokstoofd in Istanbul, niet in Oslo. Ook het toezicht op het akkoord komt in Istanbul, want zo gaat dat: het een leidt tot het ander. De rest van de wereld, zo lijkt het, doet het liever zonder Europese good offices. De Zwitserse bemiddelaarster Heidi Tagliavini, die jaren in conflicten bemiddelde waarbij Rusland betrokken was, zei tegen NRC: „In deze oorlog zijn wij, het Westen, de verklaarde vijand. We zien nu andere facilitators opkomen, of bemiddelaars (…) wier namen tot voor kort niet bij ons zouden opkomen. Dat lijkt me een teken dat verhoudingen in de wereldpolitiek veranderen.”

Natuurlijk mag Qatar of Turkije bemiddelen. Maar het is invloed die Europa beetje bij beetje verliest.