Beeldt deze bekroonde documentaire de Oegandese advocaat onterecht af als held?

Het verhaal van de Oegandese Dominic Ongwen en diens advocaat Krispus Ayena heeft alle ingrediënten van een horrorfilm. Kinderen bezeten door kwade geesten, verkrachting, marteling, moord, kannibalisme. En aan de andere kant: „een complot” van het Internationaal Strafhof in Den Haag tegen Afrikaanse misdadigers om de westers gezinde leiders aan de macht te houden. Met rechters die moderne juridische regels toepassen op pre-industrieel en spiritueel Noord-Oeganda, waar hogere machten bepalen wat ‘goed’ of ‘slecht’ is.

Maar horror is het niet, wel een documentaire genaamd Theatre of Violence op het Movies That Matter Festival in Den Haag deze week. Het verhaal van Ongwen – zowel slachtoffer als dader, een unicum in de geschiedenis van het Internationaal Strafhof (ICC) – vormt het ingrediënt voor een huiveringwekkende documentaire, die het festival bekroonde met de Grand Jury Documentary Award 2023.

Lees ook Het hoger beroep rond de Oegandese kindsoldaat Ongwen is een testcase voor het Strafhof

Als reactie op het geweld van de Oegandese regeringstroepen eind jaren tachtig ontstaat het Verzetsleger van de Heer (LRA). De oprichter Joseph Kony wordt als een halfgod gezien, als een ajwaka (een heksendokter), en leidt een leger van kindsoldaten. Ook het regeringsleger maakt vele burgerslachtoffers in de strijd tegen de LRA. Veel onschuldige burgers belanden in concentratiekampen.

Dominic Ongwen (1975) wordt op negenjarige leeftijd ontvoerd door het LRA. Later zal ook hij gruweldaden begaan. In 2014 wordt hij gearresteerd en in 2021 veroordeeld door het ICC voor oorlogsmisdaden, waaronder slavernij, moord, verminking en plundering.

De film toont afwisselend beelden uit Noord-Oeganda en Den Haag en volgt nabestaanden, familieleden van Ongwen, advocaten en rechters. Maar de regisseurs, de Poolse Lukasz Konopa en de Deense Emil Langballe focussen vooral op Ongwens advocaat Krispus Ayena Odongo. De makers presenteren hem als een scherpe advocaat, die alles op alles zet om gerechtigheid te krijgen voor Ongwen, die volgens de verdediging is gehersenspoeld door Kony. Alleen laten zij daarbij cruciale informatie achterwege.

Buitenlandse journalisten en experts hebben een ander beeld van Ayena. De Oegandese oppositiepoliticus – tevens voormalig parlementslid – leek de laatste maanden van het proces verre van scherp. Hij viel tijdens de zittingen in slaap, kwam niet uit zijn woorden en stond op zijn sokken achter zijn bureau. Ook verwijten critici hem dat hij de zaak vooral aannam vanwege het geld en het proces zo lang mogelijk trachtte te rekken.

Ongwen, opgegroeid in de bush in Noord-Oeganda, zou bovendien niet in staat zijn geweest een weldoordachte keuze te maken voor zijn verdediging. En Ayena, van dezelfde etnische groep als Ongwen, was überhaupt de enige advocaat die hij kende en die zijn taal sprak.

‘We moesten keuzes maken’

Regisseur Lukasz Konopa is het niet eens met de kritiek. „Dat is niet het beeld dat wij van Ayena hebben”, zegt Konopa, die samen met Emil Langballe onderzoek deed voor de documentaire. Hoewel de kijker het verhaal voornamelijk volgt door de ogen van de advocaat en de film online aangeprezen wordt met diens foto, zegt Konopa dat „dit geen film is over Ayena, maar over een „een uiterst complex en gelaagd proces tegen een voormalige kindsoldaat”. Daarnaast, zegt hij, bemoeilijkte de coronapandemie het filmen van de aanklagers. „Soms dicteert het leven wat je wel en niet kan filmen.”

Dat Ayena ten tijde van het proces zélf tot vier maanden cel werd veroordeeld voor witwassen van 66.000 euro en Ongwen hem ontsloeg als advocaat, blijft eveneens onvermeld in de documentaire. „Ik ben niet op de hoogte van die veroordeling. Het ontslag gebeurde vlak na het hoger beroep in de zaak, toen waren wij al klaar met filmen”, zegt Konopa.

De film toont aan het eind wel dat het hoger beroep weinig heeft uitgehaald: Ongwens veroordeling tot 25 jaar cel bleef staan. Waarom meldt Konopa dat wel en het ontslag van Ayena niet? „We dachten niet dat zijn ontslag relevant was voor het verhaal.”, antwoordt hij. „We moesten keuzes maken, het is al best een lange documentaire.” De speelduur is 105 minuten.

Emeritus hoogleraar Joop de Jong: ‘Strafhof hecht te weinig waarde aan invloed spiritualiteit’

Voormalig VN-onderhandelaar met de LRA in Oeganda, Warner ten Kate, vindt het storend dat de makers Ongwen „niet eens een dvd-tje hebben gestuurd”. Ten Kate heeft telefonisch contact met Ongwen in de gevangenis en hoort van hem dat hij niet gelukkig is met de documentaire.

Belangrijk verhaal

Konopa erkent dat hij Ongwen de documentaire niet heeft laten zien. „We hebben die een half jaar vóór de release gedeeld met de verdedigingsteam en gingen ervan uit dat zij hem aan Ongwen zouden laten zien. Als dat niet is gebeurd, is dat aan hen.” Wel is de film tijdens het proces voor advies voorgelegd aan andere Oegandezen, zoals journalisten en auteurs.

Hoewel de film wellicht een te rooskleurig beeld schetst van advocaat Ayena, kan het verhaal van Ongwen niet vaak genoeg verteld worden. De LRA, voor het eerst bekend bij het westerse publiek door de korte documentaire Kony 2012, was een van de bruutste militante groeperingen ter wereld. En de relatief lage commandant Dominic Ongwen moest bij het ICC opdraaien als schuldige. Van Kony ontbreekt nog altijd elk spoor.