‘We willen niet zeggen dat alle vluchtelingen zuiver op de graat zijn’

De films van de gebroeders Jean-Pierre (1951) en Luc (1954) Dardenne hebben vaker de naam van hun hoofdpersoon in de titel. Denk aan hun doorbraak Rosetta (1999) die de Gouden Palm van het filmfestival van Cannes opleverde. Later stelde de broers ons ook voor aan Lorna en aan de jonge Achmed.

„Al onze films zijn portretten van individuen,” zegt Luc Dardenne tijdens een interview in Amsterdam, waar hij met zijn broer Jean-Pierre een voorpremière van zijn nieuwste film Tori et Lokita bijwoont. Waarom werkt het zo goed om grote kwesties via kleine verhalen te onttakelen? „Cinema is bij uitstek de kunstvorm die kan inzoomen op details of individuen. Het weet abstracte problemen maximaal te individualiseren,” aldus Luc Dardenne. „Tegelijk kun je personages niet generaliseren. Daarom hebben we de film Tori en Lokita genoemd, naar de hoofdpersonen. Hij gaat niet over dé vluchtelingen, dé massa, maar over twee jonge mensen, twee AMV’s (alleenstaande minderjarige vreemdelingen) met een naam en een gezicht. Via het filmscherm staat de toeschouwer oog in oog met individuen.”

Prijzenregen

De filmwereld waardeert hun werk al bijna een kwart eeuw: naast twee Gouden Palmen wonnen Luc en Jean-Pierre’s in de sociale werkelijkheid gewortelde verhalen in de loop der jaren talloze prijzen in Cannes, zoals beste regie, beste script of de Grand Prix. Tori et Lokita werd eerder dit jaar bekroond met een speciale Gouden Palm ter gelegenheid van de 75ste editie van het Franse festival. Als er geen prijs beschikbaar is, verzinnen ze er wel eentje voor ze.

De Dardennes, van origine activistische documentairemakers uit de industriële roestgordel rond Luik, is het nooit te doen om amusement, ze willen iets bereiken. In hun doorbraakfilm Rosetta uit 1999, een breekpunt in de Europese arthousefilm, zoekt de jonge hoofdpersoon werk en waardigheid. Rosetta belichaamde indertijd de precaire omstandigheden aan de randen van de arbeidsmarkt; de film gaf het laatste duwtje aan een wet die al klaarlag om de arbeidsomstandigheden voor tieners in België te verbeteren.

Lees ook de recensie van Tori et Lokita (●●●●)

Vaak vernoemden de Dardennes hun films naar hun hoofdpersoon, soms naar het archetype dat hij ook is: het kind, het jongetje met de fiets, het onbekende meisje. Maar één ding doen ze altijd: een groot maatschappelijk probleem bekijken met de ogen van een individu. Vaak gaat het om jonge, weerloze mensen die nog veel te leren hebben, die aan het begin van hun leven staan. Tori en Lokita, over twee Afrikaanse minderjarige asielzoekers, vertelt zo’n persoonlijk verhaal over vluchtelingenproblematiek. Zo krijgen de buitenslapers in Ter Apel een gezicht.

Van kwaad tot erger

De films van de Dardennes hebben een herkenbare sociaal-realistische stijl. De broers zijn daarbij niet vies van melodrama, met estafette-plots waarin het van kwaad tot erger gaat. Het einddoel is het publiek wakker schudden, of het nou gaat om werkeloosheid, criminaliteit, (ongewenst) ouderschap, jeugdzorg of bureaucratisch obstakels waar gemarginaliseerde groepen tegenaan botsen.

Het verhaal van Tori en Lokita baseerden de regisseurs op een kort krantenbericht over de grote aantallen AMV’s die in België in de illegaliteit belanden, vertellen ze. Ze deden minutieus vooronderzoek voor ze hun scenario schreven. „We spraken met vertegenwoordigers van officiële instanties en hulpverleners, we deden onderzoek naar het criminele circuit. De meeste AMV’s die uit het zicht verdwijnen, belanden in een schaduwwereld of ronduit onderwereld van misdaad en prostitutie. Ze staan onder druk van mensensmokkelaars die geld blijven vragen. Ze hebben altijd geldgebrek. Dat maakt ze extra kwetsbaar.

„Bovendien komt het merendeel Je moet wel een hart van steen hebben om na het zien van Tori en Lokita op de gezichten van de buitenslapers in Ter Apel niet hún verhalen te kunnen lezen. al getraumatiseerd in Europa aan. Tijdens hun lange reis hierheen hebben ze vaak te maken gehad met seksueel misbruik en andere vormen van geweld, waardoor ze verminderd weerbaar zijn.”

Jean-Pierre: „Één ding stond van tevoren vast. Wat er ook zou gebeuren, niets zou de trouw en loyaliteit van Tori en Lokita mogen ondermijnen. Ze zijn vrienden tot de dood hun scheidt.”

Tori en Lokita heeft soms iets van een grimmig sprookje. Luc Dardenne: „Maar sprookjes zijn helemaal niet zo sprookjesachtig. We zijn wel meer geïnteresseerd geraakt in de meer mythische proporties van gewone verhalen. De ondergrondse wietplantage waar Tori en Lokita terechtkomen, is als de buik van de walvis uit het gelijknamige bijbelverhaal.”

Vijandbeeld

De films van Jean-Pierre en Luc Dardenne zijn altijd vol empathie naar hun hoofdpersonen, maar veroordelen de slechteriken niet – die worden hooguit afstandelijk geobserveerd. De makers zijn in de loop der jaren milder en hoopvoller geworden, terwijl politiek en samenleving meer verdeeld en gepolariseerd raakten. De broers hebben de tijdgeest niet mee.

In hoeverre bevestigen de in drugshandel verstrikte Tori en Lokita het beeld van illegalen als criminele vreemdelingen? Maakt dat het voor toeschouwer niet ook een ver van zijn bed-show?

Jean-Pierre Dardenne: „We willen helemaal niet zeggen dat elke vluchteling honderd procent zuiver op de graad is, we hoeven geen iconen te schilderen. Aan het begin van de film zien we Lokita tijdens een verhoor. We horen aan de stemmen buiten beeld dat ze haar niet geloven, of dat nou terecht is of niet. Maar dan wordt ook de weg naar de hulp afgesneden, die Lokita nodig heeft.

„Maar het is wel een interessante vraag. Hebben wij in deze versnipperde wereld meer eenduidige narratieven nodig, moet een filmkijker zich meer dan vroeger met hoofdpersonen kunnen identificeren? Bereiken onze films daardoor misschien de jongere generatie niet meer, die gewend zijn aan Netflix-narratieven? Dat is iets waarover we moeten nadenken.”