Waarom fiscalisten en gezondheidsexperts het nooit eens worden over nul procent btw voor groente en fruit

Nul procent btw op groente en fruit. De Tweede Kamer wil het. Het kabinet wil het, het staat in het coalitieakkoord. Er moest alleen nog even onderzocht worden welke producten er straks onder het nultarief vallen.

Wat daar uitkomt, hangt af van het bureau dat je daarvoor inschakelt. Het kabinet vroeg het aan SEO Economisch Onderzoek en kreeg een antwoord waar het niet om had gevraagd: begin er niet aan. Want welke afbakening van ‘groente en fruit’ je ook verzint, je krijgt in alle scenario’s problemen met de juridische houdbaarheid, uitvoerbaarheid, doeltreffendheid of doelmatigheid. Of je het nultarief nu beperkt tot wat in de Schijf van Vijf past, of ook bewerkte producten meeneemt, of gewoon alles wat in het spraakgebruik groente en fruit heet: de grenzen blijven omstreden. En hoe breder de definitie, hoe kleiner de gezondheidseffecten. Bovendien, de Belastingdienst heeft het al druk genoeg om ook nog rechtszaken te voeren met producenten die hun komkommersalade of tomatensoep ook onder het nultarief willen.

Dan berekent SEO nog de kosten. Als de btw van 9 naar nul procent gaat, loopt de staat 500 à 950 miljoen euro per jaar mis. En wat levert het op? Dat Nederland hooguit 4 procent meer groente en fruit eet, en dat vooral rijke mensen profiteren, omdat hoge en lage inkomens ongeveer hetzelfde deel van hun inkomen aan groente en fruit besteden. Kortom, dure maatregel, klein effect.

Alsof dit niet ontmoedigend genoeg was, verschenen dit voorjaar nog twee rapporten. Eén van het Centraal Planbureau, dat schreef dat belastingen geen wondermiddel zijn om gedrag te sturen. En eentje voor Financiën, waarin staat dat een verlaagd btw-tarief een te duur en ongericht instrument is om voedsel betaalbaarder te maken. Drie studies dus met als gemene deler: tax expert says no.

Het lijkt een uitgemaakte zaak. Maar met name het SEO-rapport laat wel wat nuances zien. Want er zijn al een paar Europese landen die een nultarief hanteren, en in die landen kon de SEO helemaal niets vinden over rechtszaken. En wat betreft de vraag wie het meest profiteert: in Noorwegen blijken lage inkomens wél meer dan hoge inkomens te profiteren van een lager btw-tarief. Zij gingen er anders door eten.

En waar komt eigenlijk vandaan dat mensen maar 4 procent meer groente en fruit gaan eten? SEO gaat ervan uit dat de prijselasticiteit van groente en fruit -0,5 bedraagt. Voor elke procent verlaging van de prijs gaat de consumptie een half procent omhoog. Bijna de hele prijsverlaging komt bij consumenten terecht. Zo komen ze op 4 procent consumptiestijging. Dat is geen slag in de lucht, maar het is ook geen zekerheid. Er zijn genoeg studies te vinden die grotere effecten laten zien, vooral als ongezond voedsel tegelijkertijd duurder wordt. Zelf schrijft SEO: hoe groter het prijsverschil, hoe meer mensen zullen kopen.

Toch concludeert SEO vrij stellig dat „de gezondheidseffecten van een geringe stijging van de consumptie van groente en fruit (4 procent) waarschijnlijk beperkt zijn”. En dát is gek, want SEO heeft dat helemaal niet onderzocht. In één paragraafje staat wel dat groente en fruit het risico op ziektes verkleint, maar wat de effecten zijn van 4 procent meer consumptie voor de gezondheid van de Nederlandse bevolking: niets. Dus over welke effecten gaat het? En wat is weinig?

Ja, een btw-verlaging is een ongerichte maatregel. Dat is precies de bedoeling

Macht van het getal

Dit is waar de preventieparadox om de hoek komt kijken. Ik bel met hoogleraar Frank van Lenthe, aan het Erasmus MC gespecialiseerd in gezondheidsverschillen. Hij wil eerst iets kwijt over ‘framing’: overgewicht wordt gezien als een individueel probleem, en zo blijven de grote getallen buiten beeld. „Maar vergeet niet. De helft van de bevolking is te zwaar, dus niet alleen arme mensen. Je kunt iemand met diabetes wel laten afvallen, maar alles slaat dood als je mensen daarna een wereld in stuurt vol fastfood en ongezonde supermarkten.”

Ja, een btw-verlaging is een ongerichte maatregel. Maar laat dat nou precies de bedoeling zijn. 4 procent extra groente en fruit lijkt niks. En voor individuen betekent het ook niets, niemand valt er 10 kilo van af. „Maar een klein percentage voor iedereen gaat op bevolkingsniveau om grote aantallen.” De populatie als geheel schuift een klein stukje de gezonde kant op en dat levert voor Nederland meer gezondheidswinst op dan wanneer je maatregelen op individuen richt.

Hoeveel het oplevert weet niemand. „Het effect van één universele maatregel is misschien klein”, zegt Maartje Poelman. „Maar bezie het in een bredere aanpak.” De Wageningse onderzoeker hield de overheid al eerder voor dat een pakket van algemene maatregelen beter helpt om overgewicht en chronische ziekten tegen te gaan dan individuele voorlichting, die vooral hogeropgeleiden bereikt. Hoe meer universele maatregelen tegelijk, hoe groter de winst. Én nul procent btw, én een suikertaks, én een verbod op kindermarketing, én, én, én.

Dus als SEO oppert dat er alternatieven zijn voor een nultarief die burgers aanzetten tot een gezonder eetpatroon, dan vergeten ze twee dingen: dat elke andere maatregel óók op bezwaren stuit (denk alleen al aan de ophef over havermelk die niet onder het lage zuiveltarief valt maar als limonade belast wordt). En dat ze niet in plaats van nul procent moeten komen, maar als onderdeel van het totaalpakket.

Pissig

Staatssecretaris Maarten van Ooijen (Volksgezondheid, ChristenUnie) is intussen behoorlijk pissig over het SEO-rapport, zo valt in Den Haag te horen. De opdracht was niet om te onderzoeken óf het kan, maar hoe. Dat het complex is, hoef je hem niet te vertellen. Maar nul procent is de afspraak en hij heeft niet om alternatieven gevraagd. Hij kan trouwens ook niets bedenken waarmee je net zoveel bereikt: 4 procent meer groente en fruit. Van Ooijen moet nog met een officiële reactie komen. Het wordt nog een krachttoer het plan door te zetten zonder het verwijt te krijgen dat hij onuitvoerbare maatregelen neemt over de rug van een overvraagde Belastingdienst.

De discussie over de zin van nul procent btw voor groente en fruit is een babylonisch gesprek tussen dokters en fiscalisten. Ze spreken een andere taal, met andere definities van doelmatigheid en effectiviteit. Dat blijkt ook uit het feit dat de enige gezondheidswetenschapper die als adviseur bij het SEO-onderzoek betrokken was, VU-hoogleraar Ingrid Steenhuis, de conclusies niet onderschrijft. Zo zegt ze desgevraagd.

De economen hebben net zo gelijk als de gezondheidswetenschappers, maar ze praten over iets anders. En het enige wat zeker is: op 1 januari 2024 is de btw op groente en fruit nog gewoon 9 procent.