‘Voor Hamas was het nu of nooit’

Blinde moordlust lijkt op het eerste gezicht de enige verklaring voor de slachting die Hamas zaterdag aanrichtte onder Israëlische burgers. Waarom zou je anders bejaarden en kinderen neermaaien? Wat hoopte Hamas hiermee te bereiken? Zag het niet dat Israël zou reageren met een massabombardement op Gaza? Of geeft het überhaupt niet om burgerlevens, zelfs niet om die van de Palestijnen?

Wie Hamas goed kent, ziet echter wel degelijk duidelijke beweegredenen en langetermijndoelen achter het offensief. „Die beperken zich zeker niet tot enkel terreur zaaien”, zegt hoogleraar Jeroen Gunning van King’s College Londen, die al bijna drie decennia onderzoek doet naar Hamas. „Het geweld is vreselijk en onvergeeflijk, maar als je Hamas reduceert tot een bende irrationele terroristen, zul je nooit begrijpen waarom dit gebeurt.”

Om het geweld te begrijpen – „en begrijpen is niet hetzelfde als rechtvaardigen”, benadrukt Gunning – moet je volgens hem terug naar de context erachter. Daarbij wijst hij niet alleen op de uitzichtloze situatie in Gaza en de steeds verdere Israëlische kolonisatie van de Westelijke Jordaanoever, maar ook op het interne debat binnen Hamas hoe hierop te reageren. Gematigden en radicalen staan daarin van oudsher recht tegenover elkaar, aldus Gunning. „Dat de radicalen nu de overhand hebben, is in grote mate het resultaat van Israëls repressie en het uitblijven van een politieke oplossing.”

Waarom begon Hamas dit offensief?

„In Hamas’ ogen was het nu of nooit. Het zat in tal van opzichten in het nauw. Israël heeft de meest rechtse regering in zijn geschiedenis, rept openlijk over annexatie van het grootste deel van Palestijns grondgebied en doodde dit jaar al voor deze escalatie 230 Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever. Internationaal krijgt Israël daarin steeds meer vrij spel en zelfs Saoedi-Arabië, eens uitgesproken pleitbezorger van de Palestijnse zaak, was recent bezig de banden met Israël te normaliseren, net als zes Arabische staten die dit al eerder hadden gedaan. Tot slot werd Hamas binnen Gaza zelf uitgedaagd door radicalere groeperingen zoals Palestijnse Islamitische Jihad, die de laatste tijd de overhand leken te hebben in het gewapend verzet tegen Israël. Hamas’ redenering lijkt dus te zijn: we móéten iets doen voor de Palestijnse zaak vergeten wordt.”

Maar is Hamas juist niet gedoemd om deze oorlog te verliezen?

„Hamas zal zeker grote verliezen lijden, maar beschouwt dit offensief nu al als een overwinning. Het is er immers in geslaagd de mythe van Israëls onoverwinnelijkheid te verbreken. Dat is van enorme symbolische waarde voor Hamas en de regio. Het maakt Hamas weer de onbetwiste leider van het Palestijnse verzet tegen kolonisatie, ook voor volgende generaties. Bovendien hoopt Hamas dat het een golf van steun voor de Palestijnen zal genereren en dat Arabische staten die de banden met Israël aanhaalden nu zullen twijfelen of het land wel zo’n stabiele veiligheidspartner is. Het is Hamas te doen om de lange termijn. Dat ze op korte termijn duizenden strijders zullen verliezen, aanvaarden ze. Het is onderdeel van de cultuur van martelaarschap en jihad, vooral in de Qassam-Brigades, Hamas’ militaire vleugel.”

Hamas beschouwt dit offensief nu al als een overwinning. Het is erin geslaagd de mythe van Israëls onoverwinnelijkheid te verbreken

En de burgerbevolking in Gaza heeft dat maar te dragen?

„Dat is het vreselijke. Burgers willen geen ‘martelaar’ worden, ze willen een normaal leven. Maar het probleem is juist dat dat in Gaza niet bestaat. De bevolking leeft al sinds de blokkade van 2007 de facto in een openluchtgevangenis. De armoede is enorm, er is geen perspectief en de gedroomde Palestijnse staat is verder weg dan ooit. Dat alles vergroot de acceptatie van geweld. Niemand wil gebombardeerd worden, maar een deel van de bevolking is bereid de gevolgen van Hamas’ offensief te dragen in de hoop dat er iets verandert. Een peiling uit september dit jaar laat zien dat 45 procent van hen Hamas zou steunen in verkiezingen tegenover slechts 28 procent steun voor Fatah [de seculiere en internationaal erkende tak van de Palestijnse beweging]. Hoe het er nu voor staat is onbekend, maar in het verleden nam steun voor Hamas juist toe na confrontaties met Israël.”

Palestijnen vieren zaterdag 7 oktober 2023 feest metbij een vernietigde Israëlische tank bij het hek langs de Gazastrook, ten oosten van het zuidelijk gelegen Khan Younis. Foto Hassan Eslaiah / AP

Waarom begaat Hamas wreedheden tegen Israëlische burgers?

„Enerzijds is wreedheid onderdeel van Hamas’ strategie. De afschuwelijke beelden van gedode bejaarden of kinderen en het feit dat twaalfhonderd Israëliërs zijn gedood in één weekend, zijn bedoeld om paniek te zaaien en vertrouwen in de Israëlische regering te ondermijnen. Anderzijds is het ook een vorm van wraak, want Israël doodt net zo goed burgers. Tussen 2008 en vorige maand vielen er volgens VN-cijfers 21 keer meer Palestijnse burgerdoden dan Israëlische.”

Lees ook: Wie zijn de leiders van Hamas, dat met bruut geweld de ‘zionistische bezetter’ wil verdrijven?

Hoort Hamas’ wreedheid niet gewoon bij zijn aard als terreurgroep?

„Hamas heeft geen vaste ‘aard’. Hamas is niet onveranderlijk of monolithisch. Het is een groepering die vaak van koers is veranderd, verschillende takken heeft en zeer verdeeld is tussen radicalen en pragmatici. Welke zijde de overhand krijgt, hangt af van de ‘kansenstructuur’ waarin Hamas opereert. Krijgen radicalen meer kansen, bijvoorbeeld door toenemend Israëlisch geweld en gebrek aan politieke oplossingen, dan krijg je een radicaler Hamas. Maar wanneer pragmatici kansen krijgen, zoals toen Hamas in 2006 deelnam aan de Palestijnse verkiezingen, komen de radicalen meer buitenspel te staan.”

Hoe verliep deze interne dynamiek de laatste jaren?

„Na de Gaza-oorlog van 2014 ging Hamas een periode in van relatieve kalmte waarin de pragmatici probeerden Hamas’ isolement te doorbreken. Ondanks eerdere mislukkingen zochten zij toenadering tot Fatah en in 2017 publiceerden ze een nieuw manifest. Hoewel veel media blijven citeren uit het oude handvest uit 1988, dat extreem antisemitisch is en zinnen bevat als ‘de islam zal Israël vermorzelen’, maakt het nieuwe manifest een duidelijk onderscheid tussen het zionistisch project en het Joodse volk en pleit het voor religieuze tolerantie. Bovendien accepteert het een terugkeer naar de grenzen van 1967, wat een twee-statenoplossing impliceert, hoewel Hamas weigert Israël te erkennen.

„Maar deze koerswijzingen hebben de pragmatici niets opgeleverd. Onderhandelingen met Fatah mislukten, Hamas bleef internationaal verguisd, Gaza’s blokkade hield stand en Israël nam juist steeds meer Palestijns land in, aangemoedigd door de regering van de Amerikaanse president Trump. Het gevolg was dat de pragmatici in Gaza onder vuur kwamen van de radicalere leden van Hamas en van andere strijdgroepen, zoals Palestijnse Islamitische Jihad. Het klinkt misschien vreemd in onze oren, maar die laatste beschuldigde Hamas er juist van dat ze onderdeel waren geworden van ‘het systeem’ dat Israël in stand hield.”

Is dit offensief het werk van de radicalen?

„Dat lijkt me wel. De aanval is voorbereid en uitgevoerd door de Qassam-Brigades, die van oudsher radicaler zijn en op gespannen voet staan met de politieke vleugel. Omdat Israëlische inlichtingendiensten veel informanten hebben in Gaza, zal de besluitvorming bij een heel kleine kring zijn gebleven. Er zijn berichten in de media dat Ismail Haniyeh, de politiek leider van Hamas die in Qatar woont, er lange tijd niet van wist.”

Hoe gaat het nu verder?

„Dat hangt mede af van de rol van Iran en diens Libanese bondgenoot Hezbollah. Het bericht in The Wall Street Journal dat Iran het offensief van Hamas hielp voorbereiden, is tot nu toe ontkend door zowel de VS en Israël, maar als er toch bewijs van opduikt, kan dat tot een grote escalatie leiden. Tot nu toe is dat niet het geval. Israël en Hezbollah hebben over en weer raketten afgevuurd, maar Hezbollah lijkt voorzichtig, want Libanon staat al aan de afgrond en er is weinig animo voor oorlog.

Een luchtfoto toont de verwoesting op de kibboets Beeri in zuidelijk Israël na de aanval door gewapende Hamas-strijders uit de Gazastrook. Foto Ilan Rosenberg / Reuters

„Daarnaast is de vraag hoever Israël zal gaan in Gaza. Israël heeft al gezegd oorlog te voeren tegen ‘menselijke beesten’, knijpt nu heel Gaza af van stroom, water en voedsel en voert massale bombardementen uit. Maar hoelang de 300.000 reservisten die Israël heeft opgeroepen zullen worden ingezet voor een grondoffensief, moet nog blijken. Zo’n offensief kan veel Israëlische levens gaan kosten, want Hamas heeft overal tunnels en mijnen aangelegd en kent het terrein beter. Hamas gokt er waarschijnlijk op dat Israël op den duur vastloopt en dat internationale druk om te onderhandelen zal toenemen naarmate het aantal burgerdoden stijgt, net zoals in de Gaza-oorlog van 2014.”

Lees ook: Waar draait het conflict tussen Israël en Hamas om, en is vrede mogelijk? Tien vragen en antwoorden

Maar kan er na zulk geweld überhaupt nog onderhandeld worden?

„Hamas heeft dat wel als doel. Voor niet-statelijke gewapende groepen is de toepassing van extreem geweld vaak juist een manier om serieus genomen te worden en de andere kant tot onderhandelingen te dwingen. Hamas hoopt dat nu met name de Golfstaten tegen Israël zullen zeggen: zie je wel, zo kan het niet langer, het Palestijnse leed moét verlicht worden. Saoedi-Arabië lijkt al die richting op te bewegen.

„Toch heb ik het gevoel dat Hamas de andere effecten van zijn geweldsuitbarsting verkeerd heeft ingeschat. De wreedheden van afgelopen weekend gingen zó ver, dat er internationaal meer steun zal zijn voor Israëls wraak. Bovendien heeft ook de vernedering van Israël een keerzijde: juist omdat de radicalen binnen Hamas erin zijn geslaagd Israëls onoverwinnelijkheid te doen wankelen, zullen de meest radicale figuren in Netanyahu’s extreemrechtse regering nu meer ruimte krijgen die onoverwinnelijkheid op de meest wrede wijze te bewijzen. Dat is de paradox die aan zo veel burgers het leven kost: de radicalen aan beide zijden spelen elkaar in de kaart.”