Vloeipapier en bubbeltjesplastic: de ingepakte schatten van de Hermitage

De terugkeer van de meesterwerken van de Morozov collectie die tot april 2022 hingen in de Fondation Louis Vuitton in Parijs, zou het begin kunnen vormen van een film over de relatie tussen kunst en oorlog. Het transport van de werken, terug naar de Hermitage in Sint-Petersburg en de Tretjakovgalerij in Moskou was een probleem, alleen al omdat het vliegverkeer tussen Europa en Rusland platlag. En zo reden vijf konvooien van elk zes vrachtwagens vol vroeg-moderne meesters door België en Duitsland naar de veerdienst tussen Travemünde en Helsinki, en van daar naar Rusland. Een juridische voetangel was dat de inhoud van de vrachtwagens op de formulieren niet moest worden afgevinkt als ‘luxegoederen’, omdat daaruit onmiddellijke inbeslagname kon volgen.

Kunstwerken zijn niet immuun voor oorlog. De Hermitage aan de Amstel verbrak begin maart alle banden met de partner in Petersburg. De tentoonstelling Russische avant-garde: revolutie in de kunst werd afgelast, bruiklenen werden geschrapt. De directeur van de Hermitage in Sint-Petersburg Michail Piotrovski hield zich eerst nog op de vlakte, maar bestond het in juni om de internationale presentatie van Russisch erfgoed te karakteriseren als de culturele poot van de ‘speciale operatie’ waar de grote leider Poetin zijn land in had gevoerd. Zo werden ook de Cézannes, Monets, Bonnards, Picasso’s en Bracques tot speelbal van krachten in een wereld die voorheen juist graag vrome woorden besteedde aan de verbindende kracht van kunst. Bij ons kwamen Russische kunst en Russisch erfgoed onderaan de prioriteitenlijst te staan.

Opslagruimten

En zo werd ook het zicht belemmerd op het boek dat de in New York gevestigde Nederlandse fotograaf Wijnanda Deroo maakte over een van de grootste kunstmusea ter wereld, dat zich opeens in vijandelijk gebied bevond. Behind the walls vormt de neerslag van vier reizen die zij maakte in 2018 en 2019 naar Sint-Petersburg om te fotograferen wat zich afspeelt in de opslagruimten van de Hermitage. ‘Ik wil de mensen die dit boek bekijken, laten deelnemen in mijn verbazing over wat er allemaal te zien is achter de muren van dit museum’, schrijft ze in haar inleiding.

En dat doet ze. Dit boek, dat zelf al bijna werd begraven voor het goed en wel verscheen, vormt een schatkamer over schatkamers. Ruimte na ruimte vol beelden, klederdrachten, bewerkte wapens en kostbaarheden, bewaard onder vloeipapier en bubbeltjesplastic in ruimtes verlicht door tl-bakken uit de jaren zeventig. Ook van de officiële kant van het museum krijgen we af en toe een glimp, met keukenstukken en jachttaferelen, lijst aan lijst boven strak in het gelid staande stoelen van rood damast. De ramen zijn daar behangen met van onder tot boven geplooide vitrages.

Verdwenen wereld

Oude paleizen, zolders, kleedkamers, wachtkamers, verlaten hotels vormen al zo’n veertig jaar het onderwerp van Deroo. Mensen komen in haar foto’s heel sporadisch langs, als toevallige schimmen tussen het meubilair dat lijkt te zijn achtergelaten in een verdwenen wereld. Soms heeft de tijd die suggestie waargemaakt. Zo fotografeerde zij in de jaren tachtig de inmiddels hippe New Yorkse wijk Brooklyn zoals die nu al lang niet meer bestaat, een spookstad van verlaten fabrieken, onkruid en viaducten. Places of Memory heette de serie die zij in 2015 maakte. Onze hersens zijn erop ingericht altijd betekenis te zoeken, ook waar die niet is.

Achter de muren van de Hermitage leeft, door de camera van Deroo, ook zo’n wereld die eigenlijk al geschiedenis is. Vloeipapier, barsten en vochtplekken in de plafonds, marmeren kariatiden die de wacht houden over het door niemand bekeken prentenkabinet. Het paleis van Doornroosje, weggezonken in een duizendjarige slaap.

In werkelijkheid is dat natuurlijk niet zo. Russen bezoeken de Hermitage nog steeds en de kunstwerken worden netjes bewaard en gerestaureerd. Maar voor ons is die wereld voorlopig gesloten.