Verzet is een vorm van verbeelding, en wat is dan beter dan een leeg wit A4’tje

Met ongeloof keek ik naar de beelden uit China: in wel achttien steden waren demonstraties tegen het repressieve zero-Covidbeleid losgebarsten. Veel van die (overwegend jonge) demonstranten hadden vellen wit papier bij zich. Gewone A4’tjes, uit printerlades meegenomen, uit Xerox-verpakkingen getrokken, maar ze werden gedragen als schilden. Naar verluidt is deze protestwijze ontleend aan de Sovjet-Unie, waar het een reactie was op de repressie aldaar. Ook in Hongkong in 2020 doken de witte blaadjes op, en dit jaar in Rusland opnieuw, bij protesten tegen de oorlog tegen Oekraïne.

De directe aanleiding voor de demonstraties was een grote brand in de al maanden in een strenge lockdown verkerende stad Urumqi, waarbij officieel tien mensen stierven (maar vermoedelijk waren het er meer). De sterfgevallen zouden samenhangen met de streng gecontroleerde huisarresten (feitelijk opsluitingen) waardoor mensen niet konden ontsnappen. Er werd een stille tocht georganiseerd voor de slachtoffers, die al snel overging in een demonstratie. Het protest sloeg over naar andere steden, waaronder Wuhan en Beijing, ze reikten zelfs tot de Tsinghua-universiteit, de alma mater van president Xi Jinping. De witte blaadjes ontroerden me, ze getuigden van creativiteit, van weerbaarheid, en ze waren het logische eindpunt van de strikte repressie die China al jaren toepast op elke openbare taaluiting. Zelfs je vrij uiten op internet is in China vrijwel onmogelijk: je moet gebruik maken van door de staat gecontroleerde Chinese communicatie-apps, websites en kanalen. Buitenlandse websites en apps komen niet door de firewall heen.

Ik ben driemaal een maand in China geweest, op uitnodiging van verschillende universiteiten, om Europese literatuur te doceren. Soms zat er iemand achter in het lokaal notities te maken, zijn naam stond niet op de lijst en hij was ouder dan de rest. De week erop zat hij er niet meer. Soms kwamen er ineens techneuten m’n slaapkamer binnen, er zou ‘een probleem’ zijn met mijn computer. De Chinese vertaling van een roman van mij werd, zonder dat ik het wist, hevig gecensureerd: een moslimjongen veranderde in een jongen ‘van een religie’. Deze censuur hing volgens Chinese kennissen samen met de brute onderdrukking van de Oeigoeren, een islamitische minderheidsgroep. Over dit alles schreef ik een artikel, sindsdien ben ik niet meer uitgenodigd.

De studenten aan wie ik les gaf waren heel bedreven, veel bedrevener dan ik, in het uiten van subtiele kritiek. Als ze zeiden: ‘ik heb daar niets over te zeggen’ betekende dat: ‘ik vind dat schandalig’. De zin ‘het is leuker om daar in het echt over te praten’ betekende: ‘niet via de chat, want die wordt in de gaten gehouden’. De witte bladzijdes vormen een volgende stap in subtiel verzet, en het sloeg aan. Dagenlang was #A4Revolution trending op Twitter, op Instagram en Facebook werden witte tegels gedeeld.

„Ze weten wat ze willen zeggen, en de autoriteiten weten dat ook, dus er hoeft niks gezegd te worden”, zei Xiao Qiang, onderzoeker digitale rechten en internetvrijheden aan Berkeley, in een gesprek met The New York Times. „Houd je een wit papier omhoog, dan weet iedereen wat je bedoelt.” Verzet is een vorm van verbeelding (je verbeeldt je hoe het anders zou kunnen, hoe het anders moet, en je komt daarvoor op) en verbeelding is ook altijd een vorm van verzet (tegen het gangbare, het algemeen geaccepteerde). In die zin is een leeg vel papier het krachtigst denkbare antwoord op repressie: door in letterlijke zin niks te zeggen, zeg je in figuurlijke zin alles. „We hebben geen stem, maar we zijn ook machtig”, vatte de 29-jarige Hazel Liu, aanwezig bij de protesten in Beijing, deze paradox samen voor The New York Times.

De A4-protestvorm is intelligent (je kunt niet vervolgd worden voor het zeggen van niets) en immanent; hij maakt gebruikt van de zwakte van de sterke staat. Als ik in Nederland met een wit A4’tje de straat op ga, zou niemand het begrijpen; doordat de repressieve structuur hier ontbreekt, heeft deze protestvorm geen betekenis, en is het dus geen protestvorm. Denk eraan, de volgende keer als je een A4’tje je printer in schuift: niks is zo subversief als een bladzijde waar alles op geschreven kan worden.