Verhoevens ‘Dear beloved friend’ toont kritisch portret van de decadentie van de westerling

Eén van de mooiste voorstellingen die ik ooit zag was er een van Dries Verhoeven. In Life streaming (2010) nam je met negentien andere bezoekers plaats in een soort glazen trailer. Gezeten achter een desktop kwam je in een livechat terecht met een Sri Lankaanse gesprekspartner, die zelf 8.000 kilometer verderop op een strand zat. Zo ontstond een intiem gesprek waarin empathie centraal kwam te staan.

Het knappe is echter dat Verhoeven niet voor makkelijk sentiment koos. Naarmate de band tussen jou en je gesprekspartner groeide, bij voorbeeld door het gezamenlijk over verlies en rouw te hebben, sloop steeds meer een gevoel van manipulatie de voorstelling in. De performer vroeg om je adresgegevens, en uiteindelijk om geld, en doorbrak zo de geruststellende fantasie van gelijkwaardigheid.

Ik moest vaak aan die voorstelling denken bij Dear beloved friend, het nieuwe werk van Verhoeven dat afgelopen zaterdag in première ging. Net als in Life streaming staat het publiek in liveverbinding met een ander land: in dit geval een videostream vanuit Lagos, Nigeria. In de grote zaal van ITA zien we op het grote scherm beelden van de stad bij nacht, terwijl we door de verlaten straten van een buitenwijk rijden. Dan zoomt de camera uit en blijken we naar een scherm in het scherm te kijken. In een filmstudio ontmoeten we de Nigeriaanse cast en crew die aan de performance werken. Langzamerhand draaien ze de kijkrichting echter om: een camera op het ITA-podium slaat het publiek gade, en de spelers kijken zo op hun beurt naar ons.

Lees ook: In deze voorstelling liggen bezoekers alleen op bed in hun eigen hotelkamer

Vooroordelen

Kijken en bekeken worden: het is de belangrijkste rode draad in het werk van Verhoeven. Als geen andere Nederlandse theatermaker confronteert hij zijn publiek met hun eigen vooroordelen door het bewust te maken van (de beperkingen van) hun eigen blik. In de voorstelling die hem op de kaart zette, U bevindt zich hier, kom je als bezoeker in een klein kamertje terecht, waar je op jezelf bent aangewezen – tot het spiegelplafond plotseling opstijgt en je zo zicht biedt op alle andere kamers die je omringen. Het werk was in 2007 al een scherpe reflectie op het individualisme van het stadse bestaan, maar kreeg nog een extra tragische betekenislaag bij de herneming in 2020, midden in de coronacrisis.

In latere voorstellingen bleef Verhoeven de blik op ‘de ander’ thematiseren. Dat leverde ook vaak genoeg controverse op. In Ceci n’est pas… (2013) liet Verhoeven performers plaatsnemen in een glazen kooi in de publieke ruimte, als onderdeel van een reeks beelden die er specifiek op gericht waren om maatschappelijke vooroordelen bespreekbaar te maken, zoals een transpersoon, een naakte oudere vrouw, een naakte man die een kind in ondergoed voorleest, en een geketende zwarte man. Het leverde zeker boeiende gesprekken op, maar de kijkrichting zelf werd niet geproblematiseerd, waardoor ‘de ander’ nog altijd tot passief object werd gereduceerd.

In Dear beloved friend blijft Verhoeven worstelen met de machtsverhouding tussen zijn performers en het publiek dat hen gadeslaat – en in het verlengde daarvan, de machtsverhouding tussen Europa en Afrika. Gedurende de hele voorstelling horen we een voice-over die het leven van een willekeurige Europeaan omschrijft. Deze bekijkt het nieuws, kijkt op zijn smartphone en rommelt verder maar wat aan. Hij maakt zich zorgen over de wereld maar komt niet verder dan donaties aan liefdadigheidsdoelen en heeft een terugkerende nachtmerrie over een feestje waar hij niemand herkent. Zo ontstaat een kritisch portret van de decadentie, hypocrisie en angstdromen van de westerling.

Omkering

Het is een interessante insteek: in plaats van dat wij westerlingen naar een voorstelling over het leven van Nigerianen kijken, vertellen zij over ons leven, waardoor wij zelf het object van de voorstelling worden. In de filmstudio dragen sommige van de performers het masker van een oude, witte man, waardoor de omkering compleet wordt.

Helaas is die eenzijdige aanpak tegelijkertijd ook het zwakke punt van Dear beloved friend. De satirische tekst is te oppervlakkig om nieuwe inzichten in ons eigen gedrag of denken te bieden, en komt evenmin tot ideeën over het hedendaagse Nigeria. Het contrast tussen het Europese doemdenken en het Nigeriaanse toekomstoptimisme dat kort in de voorstelling wordt aangesneden, wordt zo op geen enkele manier uitgediept.

Zo blijft de voorstelling steken in een provocatie die consequent is doordacht, maar uiteindelijk eendimensionaal blijkt. Het ontbreekt Dear beloved friend vooral aan het tweerichtingsverkeer dat Verhoevens beste werk kenmerkt; de ware ontmoeting met ‘de ander’ blijft in dit geval uit.