‘Veel Russen zijn Gorbatsjov al een beetje vergeten’

Een gure wind jaagt gele herfstblaadjes over de begraafplaats van het Nieuwemaagdenklooster, langs de rijk versierde graven van de vele beroemdheden die hier een rustplaats vonden. Schrijvers en componisten als Anton Tsjechov, Nikolaj Gogol, Sergej Prokofjev en vele politici, acteurs en denkers. Zaterdag zal Michail Gorbatsjov (91) zich bij hen voegen, de man die een kwarteeuw geleden zelf de Sovjet-Unie ten grave droeg.

Het groepje houdt stil bij een graf met daarop het bronzen beeld van een ranke, jonge vrouw. Zwijgend inspecteren ze het grasveldje, dan gaan ze ervandoor. Hier ligt Raisa Gorbatsjova, zijn echtgenote en grote liefde, sinds haar dood in 1999 aan leukemie. Gorbatsjov zal naast haar worden begraven, zoals hij graag wilde. Maar een staatsbegrafenis krijgt hij niet, zo meldde de Russische pers. Westerse leiders, zoals bij Jeltsins begrafenis in 2007 aanwezig waren, worden al helemaal niet verwacht. Onbekend is nog of president Vladimir Poetin, die Gorbatsjovs politieke erfenis de afgelopen jaren de vergetelheid in duwde, aanwezig zal zijn. Hij bracht dinsdag per telegram slechts zijn condoleances over.

„Ons vertellen ze natuurlijk niets, maar volgens onze traditie moet iemand snel begraven worden”, zegt stratenmaker Sergej, die bezig is bakstenen te leggen op het pleintje voor de met plastic zeil afgedekte hoofdingang. „Dat wordt sowieso ingewikkeld, want we zijn al twee maanden bezig met de restauratie van de poort. Alle bezoekers moeten via de zij-ingang.”

Lees ook: Michail Gorbatsjov, moedige vechter die het communisme de doodsteek gaf

Wereldnieuws

Hoewel het overlijden van de eerste én laatste president van de Sovjet-Unie dinsdag wereldnieuws was, blijkt het in Moskou nog niet overal doorgedrongen. „Gorbatsjov dood? Sinds wanneer?”, roept Jekaterina uit. Ze wandelt met haar drie tienerkinderen en haar moeder langs de graven. „Dat hebben we gemist, maar we kijken ook geen tv”, zegt ze lachend. De blonde vrouw was nog klein toen de Sovjet-Unie openging. „We hadden zo veel verwachtingen, maar het werd een chaos. Toch kan ik alleen maar goeds over hem vertellen”, zegt ze met weemoed in haar stem.

„Ach nee. Het was toch Raisa die hem alles voorzei. Zij was de baas”, valt haar 72-jarige moeder haar in de rede. De twaalfjarige Masja kijkt vragend van de een naar de ander, ze heeft geen idee over wie het gaat. „Gorbatsjov was de leider van de Sovjet-Unie”, zegt haar zestienjarige broer Kirill tegen zijn zus. „En ook degene die het IJzeren Gordijn omver trok. Dat nu weer opgetrokken wordt”, grijnst hij bijdehand.

In gedachten verzonken staat de 62-jarige Larisa – grijze paardenstaart, blauwe jurk, voor de uitgestalde bloemen, kaarsjes en het pluchen beertje bij het graf. „Gorbatsjov was ontwapening. Op alle vlakken”, vertelt ze desgevraagd. „De buitenwereld kwam voor ons ineens een stuk dichterbij. Miljoenen Russen die in de kampen hadden gezeten, werden door Gorbatsjov gerehabiliteerd, de wet op censuur werd afgeschaft. En hij liet wijnranken omhakken tijdens de droogleggingscampagne”, lacht ze haar somberte weg. Maar zijn grootste wapenfeit is volgens Larisa zijn inzet voor de ontmanteling van kernwapens. „Daarmee heeft hij de wereld een grote dienst bewezen.”

Alles op de bon

Toch wekt de herinnering aan de staatsman met zijn kenmerkende wijnvlek lang niet bij alle bezoekers warme gevoelens. „Veel mensen zijn hem al een beetje vergeten”, zegt de 77-jarige Natalia, die tussen de bomen op zoek is naar het graf van Sovjet-leider Nikita Chroesjtsjov. „Hij is hier bij ons helemaal niet zo populair hoor. We leefden armetierig en alles was op de bon. Nu is het leven beter.” Zelf komt ze uit het Siberische Krasnojarsk en is ze een paar dagen op vakantie in Moskou. De hoofdstad heeft haar teleurgesteld, zeker het beroemde warenhuis op het Rode Plein dat ze vroeger graag bezocht. „Vroeger waren er zulke mooie westerse winkels. Nu is alles leeg en treurnis.”

We hadden zo veel verwachtingen, maar het werd een chaos

Jekaterina bezoeker begraafplaats

Ook Joeri, een grote vijftiger die met twee vriendinnen de begraafplaats bezoekt, heeft weinig op met de man die in het Westen wordt aanbeden. „Ik ben hier om de graven van waardige Russen te bezoeken. Wetenschappers, ingenieurs, piloten, mensen die iets voor Rusland hebben betekend.” Gorbatsjov behoort volgens de drie bepaald niet tot die groep. „Wij woonden vredig in de Sovjet-Unie, en toen kwam hij. Wat heeft hij voor ons land gedaan? Die man is onze herinnering niet waard. Zat hij eigenlijk niet al jaren in Amerika?”

Zulke harde woorden brengen bij Vladimir Poljakov tranen in de ogen. Dertig jaar werkte de oud-journalist als perssecretaris samen met Gorbatsjov. Eerst tijdens diens politieke loopbaan als Secretaris-Generaal van de Communistische Partij. Later in het Gorbatsjov Fonds aan de drukke Lenin-boulevard. De door Gorbatsjov in 1992 opgerichte organisatie zet zich in voor historisch onderzoek en doneert aan politieke en wetenschappelijke doelen.

Foto’s met wereldleiders

„Natuurlijk kwam het nieuws ook voor ons onverwacht”, zegt de keurig geklede, grijze Poljakov met zachte stem. Hij ontvangt een handvol journalisten in de gelambriseerde hal van het gebouw. Naast de lift staat een ingetogen zwart-witfoto van een glimlachende Gorbatsjov. Een zwart rouwlint en een vaasje rode anjers sieren het portret.

Zichtbaar aangedaan gaat Poljakov de trap op naar een groot kantoor. In een vitrine staan tientallen oorkondes, medailles en voorwerpen die Gorbatsjov tijdens zijn leven ontving. De muren hangen vol met foto’s van Gorbatsjov met de wereldleiders die hij tijdens zijn loopbaan ontmoette. Tijdgenoten als oud-bondskanselier Helmut Kohl, paus Johannes Paulus II, oud-president Ronald Reagan.

Lange tijd kon Poljakov vanwege de pandemie niet bij hem op bezoek. „Dan belden we wel een uur. Maar soms wist hij ineens te ontsnappen uit zijn gevangenis, zoals hij het noemde. Ging hij naar het theater.” Zijn laatste contact was een paar dagen geleden.

Michail Sergejevitsj las nog iedere dag de kranten

Vladimir Poljakov oud-perssecretaris

Ondanks zijn steeds grotere isolatie bleef Gorbatsjov goed geïnformeerd. „Michail Sergejevitsj las iedere dag de kranten. Russische en buitenlandse, en dan onderstreepte hij wat hij belangrijk vond. Ook ontving hij veel brieven. Van staatshoofden, maar vooral die van jonge mensen waren belangrijk voor hem. Oude mensen veranderen niet meer. Ze luisteren naar eenzijdige berichten op de staatsmedia. Jonge mensen hebben internet.”

Lees ook het commentaar: De Russen zouden Gorbatsjov dankbaar moeten zijn

De gebeurtenissen in Oekraïne hebben volgens Poljakov bijgedragen aan Gorbatsjovs slechte gezondheid. Op 26 februari, twee dagen na de Russische inval in Oekraïne, publiceerde het Gorbatsjov-fonds een korte verklaring op de website, waarin hij opriep tot „een snelle stopzetting van de vijandelijkheden en de onmiddellijke start van vredesonderhandelingen.” Poljakov: „We hebben lang over die verklaring gesproken. Daarna besloot hij nooit meer met een woord over de situatie te spreken. De laatste maanden waren heel zwaar voor hem.”

Hoe Gorbatsjov begraven zal worden, weten vrienden en collega’s niet. „De leiders van dit land zullen dat beslissen. Er was hier iemand om zijn paspoort te halen. Irina [dochter Irina Virganskaja, red.] is nu in het ziekenhuis om het papierwerk te regelen” Hoe Poljakov zich zijn legendarische vriend zal herinneren? De stem van de oude man breekt, zijn ogen worden vochtig. „De jaren van de perestrojka waren de beste van mijn leven. Ik kan nog steeds niet geloven dat het lot mij zo’n groot cadeau heeft gegeven. En nu is het voorbij.”