Van de wieg tot het graf wordt de mens bestierd door hormonen

Gierende stresshormonen door je lijf. Angst. Pijn. Onmacht. Max Nieuwdorp (45), als internist-endocrinoloog gespecialiseerd in hormonen, ondervond ook aan den lijve hoe krachtig die stoffen zijn.

Elf jaar geleden werd hij wakker in een IC-bed met een fikse jaap over zijn buik en een snee in zijn nek, allebei met hechtingen. Vlakbij lag zijn tweejarige zoontje, die levensbedreigende kinderleverkanker had. Aan hem had hij een deel van zijn eigen lever en een paar bloedvaten uit zijn hals afgestaan. Aan zijn bed zat zijn vrouw, net bevallen van hun derde kind.

„Ik snap nu beter wat een impact stress kan hebben op je hele lichaam, op je immuunsysteem, je stemming, je eetlust, je darmen. Ik zag ook hoe dat doorwerkte bij mijn dochter, een huilbaby, die zes maanden in de baarmoeder is blootgesteld aan stresshormoon. Ze had lang een ontembare eetlust.” Nieuwdorp dacht na twee weken weer aan het werk te kunnen, pas na drie maanden was hij er aan toe.

Toen is het zaadje geplant voor zijn boek Wij zijn onze hormonen, dat 1 september verscheen. Daarin beschrijft hij toegankelijk hoe hormonen dag na dag ons lichaam bestieren, van wieg tot graf. De nieuwste wetenschappelijke inzichten doorspekt hij met verhalen over patiënten, maar ook over ontspoorde hormonen bij wereldleiders en bijbelse figuren. Vanaf 2016 vond hij de rust om het te schrijven, in gestolen uurtjes ’s ochtends en ’s avonds, wanneer patiënten, onderzoekers en zijn jonge gezin geen aandacht vroegen. Zijn kinderen maken het goed, zijn zoon is inmiddels een voetballende puber.

Nieuwdorp schreef het boek om patiënten inzicht te geven, vertelt hij in zijn werkkamer op zijn afdeling vasculaire geneeskunde in het Amsterdam UMC. „Er is veel onbegrip over hormonen, er gaat veel pseudowetenschap rond. Ik wilde laten zien wat er gebeurt bij ziekte en in een gezond lichaam. Hoe nauw hormonen met elkaar samenwerken. En wat de invloed van de omgeving daarop is, van stress, voeding, schadelijke stoffen.”

Knipoog naar Dick Swaab

De titel is een knipoog naar de bestseller Wij zijn ons brein, van neurobioloog Dick Swaab. Het brein is bepalend, zegt Nieuwdorp. Maar hormonen besturen van minuut tot minuut alle functies in het lichaam. Oók die van het brein. De bloeddruk, de groei, veroudering, de suikerspiegel, de stemming, de eetlust, slaap, de zin in seks en alles wat daaruit volgt, de reactie op gevaar: alles wordt geregeld door hormonen. Ze worden gemaakt door klieren in het hele lichaam, en afgegeven in de bloedstroom om elders hun invloed uit te oefenen. Zo besturen hormonen als adrenaline, insuline, serotonine en testosteron het lijf. Het zijn delicate evenwichten, met grote gevolgen als die uit balans raken.

En dat gebeurt vaak. Alleen al 1,2 miljoen Nederlanders hebben diabetes (suikerziekte), een half miljoen een te trage schildklier, 1,9 miljoen volwassenen hebben obesitas, waarbij allerlei hormonen uit balans zijn. En 1,2 miljoen vrouwen zijn in de overgang, evenzoveel mannen kampen met dalend testosteron.

Het grootste misverstand bij zijn patiënten? Ze verwachten dat hun ziekte met een hormoonpil te genezen is. Maar zo is het niet, zegt hij. „Als je te weinig schildklierhormoon maakt, heb je vaak ook menstruatieproblemen, darmproblemen of psychische klachten. Geslachtshormonen, schildklierhormoon, het stresshormoon cortisol: al die hormonen beïnvloeden elkaar, alles hangt met elkaar samen.”

De verstrengeling maakt behandelen moeilijk. Nieuwdorp staat regelmatig met lege handen. „We kunnen hormoonstoornissen alleen heel grof behandelen: we geven bijvoorbeeld schildklierhormoon terug, of insuline. Maar in het lichaam worden hormonen niet gelijkmatig afgegeven, dat gaat met pieken en dalen. Er zijn dag-nachtritmes, er is invloed van lichaamsprocessen, van seizoenen. Die variabiliteit bepaalt ons welzijn.” Dat leidt ertoe dat artsen soms een goede bloedwaarde zien, maar de patiënt zich niet helemaal gezond voelt. „Die vindt vaak geen gehoor meer. Mensen met een hormoonziekte geven hun leven gemiddeld een 7, maar zij willen natuurlijk ook liever een 8.”

Voorlopig een droom

„Mijn droom is dat we bij hormoonziekten de natuurlijke productie beter kunnen nabootsen”, zegt Nieuwdorp. „Op dezelfde manier als met de kunst-alvleesklier bij diabetes type 1. Dan krijgt een patiënt een glucosemeter en een pompje dat door de dag heen hormonen afgeeft als de waarde te hoog of te laag is.” Dat blijft voorlopig een droom voor andere hormoonziekten dan diabetes.

Lees ook: Voortdurend vingerprikken en zelf insuline toedienen zijn verleden tijd dankzij deze pomp

Ook lastig: ieder lichaam reageert anders op hormoonveranderingen. Zo had Nieuwdorp een patiënt met een te snel werkende schildklier. „De meeste patiënten hebben daar niet veel last van, behalve een snelle hartslag en trillende handen. Maar deze vrouw raakte seksueel ontremd. Ze kroop bij iedere mannelijke patiënt in bed. Toen een chirurg de schildklier had weggehaald, was het over.”

Het intrigeert Nieuwdorp. Waarom functioneert de ene patiënt na een behandeling weer als vanouds en blijft de andere arbeidsongeschikt? „Er moet een andere wisselwerking zijn in die verschillende lijven, en misschien ook met de omgeving.” In de spreekkamer vraagt hij dan ook altijd naar de gezinssituatie, het werk, hoe iemand slaapt en eet, of er stress is. „Een patiënt is niet alleen maar een lichaam met verstoorde hormonen, hij is onderdeel van een systeem.”

De omgeving is ook onderdeel van dat systeem. Maar de invloed van schadelijke stoffen daarin komt niet aan de orde in de medische opleiding, zegt hij. „Er is sinds de jaren 1970 steeds meer ultrabewerkt en hoogcalorisch voedsel in ons dieet gekomen, wat leidt tot obesitas. En veel meer hormoonverstorende stoffen zoals PFAS, weekmakers in plastics en pesticiden. En bepaalde auto-immuunziekten, zoals schildklieraandoeningen, diabetes type 1 en inflammatoire darmziekten, zijn ook toegenomen sinds die tijd, terwijl mensen genetisch hetzelfde zijn gebleven.”

Een opstapelend effect

Nieuwdorp vermoedt dat hormoonverstoorders een rol spelen bij die toename. Het is een epidemiologisch verband – of ze echt de oorzaak van ziekte zijn is lastig aan te tonen. „Omdat het een opstapelend effect is, je moet er langdurig aan blootgesteld zijn. En dat geldt ook andersom: door te stoppen met drinken uit een plastic flesje, zoals sommige websites aanraden, zul je je niet ineens beter voelen. Maar we moeten niet wachten tot we een oorzakelijk verband hebben vastgesteld.”

Omdat behandelingen de klachten vaak niet volledig oplossen, is het niet verwonderlijk dat patiënten op zoek gaan naar alternatieve behandelingen. Nieuwdorp is daar geen voorstander van. „Maar ik wil het ook niet bij voorbaat afschieten. Er lijkt bijvoorbeeld een gunstig effect van yoga te zijn op de bloedsuiker bij mensen met diabetes.” Hij kan zich voorstellen dat het werkt doordat het stress verlaagt. „Chronische stress heeft een effect op de bloedsuikerspiegel.” Een pil kun je niet vervangen met voeding, of met yoga, denkt hij. „Maar we moeten wel kijken hoe eet- en leefgewoonten de werking van medicijnen kunnen versterken. De nieuwe generatie artsen heeft daar gelukkig meer aandacht voor.”

Ik heb patiënten gezien die zilverkaars of sint-janskruid slikten en enorme leverfunctiestoornissen kregen

Over alternatieve behandelaars die rode klaver met plantaardig oestrogeen voorschrijven, of stress- of geslachtshormonen, is hij niet te spreken. „Het samenspel is ingewikkeld, en hormonen zijn krachtig, daar moet je niet te veel mee rommelen. Zeker niet als je niet weet of het echt de oorzaak is van je klachten, en als je wel weet dat er altijd een keerzijde is.”

„Als je stresshormoon geeft bij bijvoorbeeld een verstoorde bijnierfunctie, dan brengt dat de boel nog verder uit de rails.” En ook met testosteron bij mannen of oestrogeen bij vrouwen in de menopauze moet je terughoudend zijn. Bij langdurig gebruik verhogen ze het risico op kanker en hart- en vaatziekten. „Van de weeromstuit gaven dokters de laatste twintig jaar helemaal geen hormonen aan vrouwen met menopauzeklachten, dat is ook weer te bruut. Misschien kunnen we het bij ernstige klachten pulsgewijs geven, of een paar maanden. Maar soms moeten we de biologische processen accepteren.”

Hij vraagt patiënten altijd of ze alternatieve preparaten gebruiken. „Ik heb patiënten gezien die zilverkaars of sint-janskruid slikten en enorme leverfunctiestoornissen kregen doordat ze een anticonceptiepil erbij slikten.”

De hoop is dat we medicijnen beter kunnen laten werken

En dan is er nóg iets dat invloed heeft op het delicate evenwicht van onze hormonen: die van het microbioom, de bacteriën in onze darmen. Nieuwdorp was in 2006 de eerste arts in Nederland die een poeptransplantatie uitvoerde, bij een vrouw met hevige diarree door de darmbacterie Clostridium difficile. Dat is nu een gangbare behandeling als antibiotica niet werken.

Nieuwdorp denkt dat darmbacteriën een belangrijke rol spelen bij schildklierziekte, type 1 diabetes, en wellicht bij overgewicht. „De hoop is dat we medicijnen beter kunnen laten werken, of het gebruik ervan kunnen uitstellen door de darmflora te veranderen.” Dat vergt nog veel onderzoek. Wanhopige patiënten willen daar niet op wachten. „Sommige patiënten geven zichzelf met behulp van YouTubefilmpjes poeptransplantaties. Ze nemen poep van een huisgenoot. Dat drinken ze op of ze brengen het rectaal in met een klisma.” Geen goed idee, benadrukt hij. „Er zijn mensen geopereerd aan een darminfectie hierdoor.”

Je kunt niet achteroverleunen. Dokters kunnen je helpen, maar het is jouw ziekte

In zijn boek geeft Nieuwdorp ook tips voor wat mensen wél zelf kunnen doen. „Voldoende slapen, bewegen, gezond eten, stress verminderen. Een heleboel dingen worden verergerd of versterkt door leefstijl. Daar moet je zelf iets aan doen, binnen je mogelijkheden. Je kunt niet achteroverleunen. Dokters kunnen je erbij helpen, maar het is jouw ziekte.”

Zelf ontspande Nieuwdorp in de stressvolle ziekenhuistijd door veel te lezen – dat is terug te zien in zijn boek. Marathons lopen gaat sinds de operatie niet meer, zijn littekens trekken dan te veel. Maar lange wandelingen maakt hij graag. En hij fietst drie keer per week naar zijn werk in het AMC, vanuit het centrum van Amsterdam. „Mijn werkdagen zijn vaak overvol, ik merk dat ik hierdoor echt relaxter thuiskom. Dat maakt dat ik het blijf doen.”