‘Tot ik sterf blijf ik boos dat ik geen keus had over sterilisatie’

Versuft van de narcose werd Veronika Duzdova na de geboorte van haar tweede dochter wakker in het ziekenhuis. Ze had opnieuw een keizersnede ondergaan. Te smalle heupen, oordeelde de gynaecoloog nog voor de bevalling goed en wel was begonnen. In plaats van haar gezonde meisje in haar armen, kreeg Duzdova achteraf eerst die arts aan haar bed. Hij vertelde haar kortaf dat ze nooit meer kinderen zou kunnen krijgen: tijdens de bevalling had hij een knoop in haar eileiders gelegd.

Toen zij overstuur reageerde op de ongewenste en onvrijwillige sterilisatie snauwde hij haar toe: „Waarom moeten jullie Roma zo nodig zoveel kinderen krijgen”, herinnert Duzdova zich. Ze was achttien jaar oud.

„De ingreep die mijn leven verwoestte” vond plaats in 1997. Slowakije was in de jaren daarvoor een onafhankelijk land en een democratie geworden, met formeel alle mensenrechten die daarbij horen. Maar de onder het communisme in Tsjechoslowakije ontstane praktijk van gedwongen sterilisatie van met name vrouwen uit de Roma-gemeenschap ging door alsof er geen revolutie had plaatsgevonden.

Om „zigeuners met een achterlijke levensstijl” te belemmeren – in de ogen van de staat te – veel kinderen te krijgen werd hen door maatschappelijk werkers geld geboden in ruil voor sterilisatie. In andere gevallen dreigden de autoriteiten hun bestaande kinderen af te nemen als ze zich niet lieten opereren. Onnodige keizersnedes, en een richtlijn dat vrouwen er niet meer dan twee mochten ondergaan, dienden als voorwendsel om verdere zwangerschappen te voorkomen. Duizenden vrouwen en meisjes zouden zo onder drang of dwang onvruchtbaar zijn gemaakt.

In 1966 werd per wet geregeld dat instemming van de patiënt bij sterilisatie niet langer nodig was wanneer „het publieke belang van het beschermen van de volksgezondheid en de orde of de belangen van de persoon bedreigd worden”. Hoe en wanneer dat zo was mocht de arts inschatten. Artsen staakten hun werkwijze van steriliseren tijdens keizersnedes pas in 2012. Jaren nadat vrouwen publiekelijk begonnen te vertellen over hun van staatswege toegebrachte mutilatie, onvruchtbaarheid en andere discriminatie in de zorg.

Ik droomde van drie jongens en drie meisjes. Toen dat onmogelijk werd gemaakt, voelde ik me zo vernederd

Veronika Duzdova in 1997 gedwongen gesteriliseerd

De Tsjechische Ombudsman wierp zich op de kwestie en met hulp van ngo’s wonnen vrouwen uit zowel Tsjechië als Slowakije zaken voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Dat stelde in 2011 vast dat hun persoonlijke en lichamelijke autonomie en hun recht op een gezinsleven was geschonden. Het veroordeelde de handelwijze van de artsen en de staat als „onverenigbaar met respect voor de menselijke vrijheid en waardigheid”. Maar de vrouwen, voor zover nog in leven, wachten al meer dan een decennium op de schadevergoedingen waar zij recht op hebben.

Formele excuses

Vorig jaar besloot het Tsjechische parlement tot het aanbieden van ruim 12.000 euro aan alle slachtoffers die nu in dat land wonen, maar van daadwerkelijk uitkeren komt het nauwelijks. In Slowakije is de staat niet verder gekomen dan formele excuses en wachten zeker honderden vrouwen nog op enige vorm van genoegdoening. De hoop bestond dat die nog dit jaar zou komen, zeggen activisten, totdat de hen gunstig gezinde minister van Justitie vorige maand aftrad vanwege een partijconflict. Gevreesd wordt dat het wankele Slowaakse kabinet ten val komt en een volgende, meer conservatieve regering het onderwerp volledig laat versloffen.

Duzdova blijft strijden voor een schadevergoeding, maar zal er nooit tevreden mee zijn. „Ik heb geen keuze gehad in het allerbelangrijkste in het leven: mijn lichaam en een gezin”, zegt ze. „Geen bedrag op aarde kan dat repareren.”

Duzdova is nu 43 jaar en het kost haar, na een lange periode van schaamte en depressies, geen moeite meer om te praten over haar traumatische sterilisatie en de impact op haar leven. „Ik wilde niets liever dan een groot gezin. Ik droomde van drie jongens en drie meisjes. Toen dat onmogelijk werd gemaakt voelde ik me zo vernederd. Ik werd in de buurt uitgelachen omdat ik niet meer kinderen kon krijgen en mijn man die wel maakte met andere vrouwen.” Ze wijt zijn vreemdgaan aan haar onvruchtbaarheid.

Ze vertelt erover bij een glas roze limonade in de keuken van haar tweekamerwoning. Het is een mooi, stenen huis met een houten dak en een kachel in een verder krottige wijk van het dorp Jarovnice, het grootste Roma-getto van Slowakije. Voor haar deur spelen tientallen kinderen op de onverharde en onverlichte weg. Anno 2022 hebben de bewoners hier geen stromend water. „Of de gedwongen sterilisaties echt gestopt zijn, weet ik niet”, zegt ze wantrouwend. „Maar discriminatie verandert hier nooit.”

Lage levensverwachting

Het is onduidelijk hoeveel vrouwen in Tsjechië (2 procent Romani) en Slowakije (9 procent Romani) in totaal gedwongen gesteriliseerd zijn. Experts zeggen dat waarschijnlijk slechts een fractie van de naar schatting duizenden daarover durven te praten. In Tsjechië hebben zich tot nu toe 261 vrouwen aangemeld voor de schadevergoeding van de staat. Aan 35 van hen is die daadwerkelijk toegekend. Juist onder de regering van de populistische Andrej Babis kwam een regeling tot stand die door het meer Europees georiënteerde kabinet van Petr Fiala niet goed wordt nageleefd, zeggen activisten. Zij hekelen de bureaucratie die slachtoffers moeten trotseren. Het is aan hen om te bewijzen dat zij tegen hun wil gesteriliseerd zijn, terwijl velen daar nooit formeel van op de hoogte zijn gesteld en medische dossiers zijn vernietigd.

„Het lijkt erop dat de overheid wacht tot wij doodgaan”, zegt Elena Gorolová (53) in haar kantoor in het Tsjechische Ostrava. Hier, bij de lokale ngo Vzájemné souzití (Wederzijds samenleven), ijvert zij al achttien jaar voor erkenning en compensatie. Aan de knalroze muur hangen foto’s van de vrouwen met wie zij dat samen voor elkaar heeft gekregen. Vier van hen zijn inmiddels overleden. De levensverwachting van Roma-vrouwen is 63 jaar en velen die onder het communisme gesteriliseerd zijn maken de tegemoetkoming niet meer mee.

Gorolová werd in 1990 onvruchtbaar gemaakt tijdens een tweede keizersnede. In barensnood kreeg ze een papier onder hun haar neus. „Als je niet tekent ga je dood”, werd er volgens haar bij gedreigd. „Ik had zoveel pijn en was zo bang dat ik het niet eens gelezen heb.” Ze had destijds sowieso geen idee wat sterilisatie was, terwijl ze daar met haar krabbel formeel mee instemde.

Permanent wantrouwen

Het ergste, vindt zij nog steeds, is dat vóór haar besloten werd dat zij ongeschikt was om verder over haar eigen leven te beslissen. „Als de dokter werkelijk dacht dat ik gevaar zou lopen bij een volgende zwangerschap hadden ze me daar achteraf over kunnen vertellen, een gesprek kunnen beginnen over anticonceptie. Misschien had ik zelfs wel ingestemd met sterilisatie. Ik blijf tot de dag dat ik sterf boos dat ik geen keus had.” Ze heeft er een permanent wantrouwen tegen artsen en de staat aan overgehouden. In tegenstelling tot politici is vanuit de medische wereld nooit rekenschap gegeven van de rol die gynaecologen speelden in deze praktijk.

„Na de genocide in de Nazi-concentratiekampen is het idee dat Roma moeten worden uitgeroeid blijven bestaan. De sterilisatie is daar maar een voorbeeld van. Er zijn nog steeds veel mensen die denken dat wij te luidruchtig en problematisch zijn”, zegt Elena Gorolová. Een schadevergoeding voor enkele slachtoffers van het sterilisatiebeleid zal dat niet oplossen.

Veronika Duzdova in Slowakije heeft wel een idee wat zij gaat doen als ook haar regering met een schadevergoeding over de brug mocht komen. Dan zet ze haar rokkenjagende man het huis uit. „Vroeger werd ik belachelijk gemaakt, maar ik schaam me niet meer. Ik heb geleerd om voor mijzelf op te komen.”

Lees ook Waarom niemand de straat op gaat voor de ‘Tsjechische George Floyd’