Theatermaker Nic Bruckman: ‘Het was ook vaak best gezellig in de gevangenis’

Het was ook vaak best gezellig in de gevangenis, vindt Nic Bruckman nu. Het had er iets huiselijks. „Maar misschien kijk ik er achteraf ook wel met een roze bril naar.” Elf maanden lang werkte de schrijver en theatermaker als cipier in de Londense Wandsworth gevangenis, tot hij in juni dit jaar terugkeerde naar Amsterdam. Daar gaat op 30 september de theatervoorstelling in première waarvoor hij – vrijwillig, in het kader van vooronderzoek – bijna een jaar in de gevangenis belandde: Vast.

„Het gevangenschap fascineerde ons allebei”, zegt Bruckman in het Amsterdamse café De Jaren. Samen met regisseur Anne Maike Mertens besloot hij dieper in de gevangeniswereld te duiken, waar de binaire verschillen die ook in de samenleving bestaan verder worden uitvergroot. Bruckman: „Grenzen zijn bepalend voor wat een gevangenis is.” Maar zaken als goed en slecht, schuld en onschuld, binnen en buiten: zijn die wel zo scherp van elkaar te onderscheiden? Vast werd een verkenning van vervagende grenzen, van zachte ambiguïteit tussen hoge muren en harde tralies.

Belangrijk onderdeel van die verkenning was dat Bruckman zich volledig onderdompelde in het gevangeniswezen. En aangezien dat systeem al aardig overbelast bleek, wilde hij zich niet beperken tot een simpele snuffelstage die mogelijk alleen aan die overbelasting zou bijdragen. „Ik wilde niet even ‘aapjes kijken’”, zegt Bruckman. „Ik voelde dat ik iets kon brengen, ik wilde langer blijven dan een paar maanden.” Hij solliciteerde voor de functie van cipier. Met succes: in de lente van 2022 kon hij aan de slag als gevangenisbewaarder in een van de grootste gevangenissen van Europa.

Theatermaker Nic Bruckman. Foto Yev Kazannik

Voorrecht

„Het voelde als een voorrecht”, zegt Bruckman, „om vanuit het makerschap een ander leven in te stappen, en rond te kunnen graven in wat die wereld zegt over de buitenwereld.” Vanuit zijn nieuwverworven cipier-zijn, zocht Bruckman antwoorden op vragen over de precieze werking van de gevangenis. En, vooral: over wat het feit dat die gevangenis bestaat, zegt over onze samenleving. Bruckman: „We hebben de neiging om de gekte altijd bij iemand anders neer te leggen. We isoleren die gekte en plaatsen hem buiten de samenleving.”

Dat isolement wordt in Vast beschreven door een cipier (gespeeld door Yannick Noomen) die een intieme relatie aangaat met een gevangene: een relatie waarin de cipier zichzelf zowel vindt als verliest, en zich uiteindelijk volledig klemzet. De voorstelling bestaat uit zijn monoloog. „Dat is een vorm waarin je heel dicht bij dat idee van vastzitten kunt komen”, zegt Bruckman. Zo wordt het isolement van het gevangenisbestaan niet alleen in de inhoud, maar ook in de vorm van het stuk weerspiegeld.

Bijkomend effect is dat ook de grenzen tussen de cipier en de gevangene vervagen. Want doordat de cipier het enige personage op het toneel is, spreekt hij zowel voor zichzelf als voor de gevangene door wie hij zich zo gezien voelt. Zo versmelten ze in Vast haast tot één persoon.

Gevoelens van eenheid

Gevoelens van eenheid ervoer Bruckman ook zelf tijdens zijn werk in de Wandsworth gevangenis. Daar heerst op meerdere manieren een gevoel van wij-tegen-zij, zegt hij: „En dat kan gaan om ‘wij, de cipiers’ tegen ‘zij, de gevangenen’, maar ook om ‘wij, de cipiers en de gevangenen’ tegen ‘zij, de buitenwereld’.” Het leven binnen de gevangenis is met zo veel muren en deuren afgeschermd van de rest van de samenleving, dat daarbinnen een heel eigen wereldje ontstaat.

Binnen dat wereldje geldt voor de gevangenen dat het de bedoeling is dat ze onderdeel worden van een systeem, legt Bruckman uit: „dat ze hun identiteit opgeven en deel van de machine worden”. Dat heeft zijn heilzame kanten – de regelmaat, het zichtbaar boete doen en daarna weer terug mogen keren in de samenleving – maar het is ook „een daad van agressie”, zelfs als de bedoelingen goed zijn, vindt Bruckman.

De relatie tussen de cipier en de gevangene vonden de makers van Vast een vruchtbare parallel om die frictie tussen goede bedoelingen en slechte bijwerkingen naar het toneel te brengen. En heel onrealistisch is zo’n relatie niet, ontdekte Bruckman: „In de gevangenis waar ik werkte, is een aantal cipiers ontslagen omdat ze relaties hadden met gevangenen.”

Macht

En dat terwijl de verhoudingen tussen gevangenbewaarders en gevangenen in zichzelf al zo gecompliceerd is. „Je bent zo veel dingen voor gevangenen”, zegt Bruckman. „Je hebt haast een ouderrol – geeft ze eten en dekentjes, doet ’s nachts de luikjes dicht – maar je bent ook een soort beveiliger, en voor degenen met psychische problemen een therapeut.”

Dat Bruckman het werk vaak leuk vond, roept bij hem ook vragen op over zichzelf. „Is dat ook omdat ik een gevoel had van macht? Want op een klein, menselijk niveau heb je wel macht over mensen. Op een bepaalde manier ben je iemands wereld. Dat kan alleen gezond zijn als je je daarvan bewust bent, en je er bewust van blijft.” En dat is precies waar het misgaat met de cipier in het theaterstuk, denkt Bruckman. „Die ziet niet hoeveel macht hij over de ander heeft. En daardoor zet hij zichzelf vast.”