Als surveillancestaat 1.0 stak de USSR absurd veel mankracht, energie en tijd in wat men voor veiligheid aanzag. Neem de twee Nederlandse zeelieden die in de zomer van 1961 in een tweedehands Renault op vakantie gingen naar de Krim. Evert Reydon en Louw de Jager deden al eerder klusjes voor de geheime dienst, Reydon fotografeerde vanuit zijn kajuit communistische havens. Ditmaal werden ze op betaalde vakantie gestuurd om Sovjet-infrastructuur te fotograferen: vliegvelden, bruggen, stroomcentrales. En vooral militaire objecten natuurlijk.
Vanaf de grens werd het duo geschaduwd: hun snelheid van 50-60 kilometer per uur liep bij militaire objecten terug tot 30-35 kilometer, zo kon de KGB vaststellen, ondermeer door langs de route een complete nepbasis op te tuigen. Vrijwel iedereen die het duo ontmoette was een KGB-agent, hun hotelkamers hingen vol camera’s en microfoons die ze zochten, maar nooit vonden. Op 21 augustus 1961 werd Reydon en De Jager op de terugweg aangehouden met vier camera’s en dertig filmrolletjes. Ze sloegen door, werden ruim twee jaar later uitgewisseld.
Twee amateurs, maar wat een handenbindertjes. Documentairemaker Walter Stokman opent in The Kyiv Files drie dossiers uit de sinds 2017 openbare archieven van de KGB in Oekraïne. Zo is er het dossier over een lerares (codenaam ‘De Stille’) uit een geslacht van koppige Oekraïense nationalisten: haar huis hangt vol apparatuur, elke bezoeker wordt gekiekt, alle buren rapporteren aan de KGB.
Dossier 5075 gaat over Regina Chivrac (codenaam ‘Courtisane’). Deze Oekraïense française bezoekt in 1967 haar familie in Lviv, naar men vermoedt om spionnen te ronselen. De KGB zet student Bogdan onder druk om haar te verleiden. Lukt dat, dan wordt weer een hotelkamer vol opname-apparatuur gehangen. Helaas blijkt Chivrac slechts geïnteresseerd in de liefde, koetjes en kalfjes.
Zestig jaar na dato blijkt Regina weemoedig over de bezoeken. Ze was jong en verliefd. Het is ietwat louche van Stokman om haar eerst die rozige herinneringen te laten ophalen en haar daarna te confronteren met haar dossier vol naaktfoto’s. Het werkt wel: Regina is in shock, voelt zich vernederd; de liefde was nep, porno voor KGB-voyeurs. Bogdan vond van zijn kant de missie best prettig, laat hij weten. Schuldig voelt hij zich niet: als Sovjetstudent kon je de KGB niets weigeren. „Stomme Russen”, foetert Regina Chivrac. „Ze hadden gewoon te veel tijd in de Sovjet-Unie.”
Of verspilden ze te veel tijd? Stokman lardeert de verhalen met archiefbeelden en een heden van muffe dossiers, achterstallig onderhoud en vochtvlekken. The Kyiv Files gaat niet zozeer over de tragiek van geknakte levens; de lerares en de française hadden indertijd nauwelijks last van de intense surveillance en dat Louw de Jager eindigde als zwerver kan je niet louter aan zijn mislukte spionagetrip wijten.
Boeiender zijn de absurde opzetjes en malle prioriteiten van de toenmalige Sovjet-Unie. Stokman laat bejaarde ex-KGB’ers aan het woord die de bekende riedel van Poetin verkopen: de latere KGB opereerde niet bruut en stalinistisch, maar subtiel en intelligent. Maar hoe slim is het om met een kanon op een mug te schieten? Het stelselmatige wantrouwen van deze alziende KGB versterkte de algehele passiviteit en daarmee de ‘zastoi’, de malaise onder partijleider Brezjnev. Een kolossale verspilling. De vraag is of het met surveillancestaat 2.0 China ondanks de nieuwe en formidabele digitale hulpbronnen zoveel anders gaat aflopen.
