Stilletjes verdween de belangrijke wet van het toneel

Overal boeren. Trekkers in Brussel, wegblokkades, brandend asbest op de A50 bij Beekbergen. Klimaatbeleid werd afgezwakt. Maatregelen die boeren moesten verplichten een klein deel van hun grond braak te laten liggen voor meer biodiversiteit, en om het gebruik van bestrijdingsmiddelen te halveren: toch maar niet. Een symbool van polarisatie, noemde voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen de pesticidenwet.

Dat is wat we zien. Terugtrekkende bewegingen van Europa als het gaat om wetgeving voor duurzamere landbouw. Boeren als middelpunt van de aandacht. Maar achter het toneel is intussen veel meer verschoven, waarvan het publiek weinig meekreeg. Zo verdween ook een andere wet stilletjes van het toneel, de zogeheten wet Duurzame Voedselsystemen.

Zo dadelijk wat die wet had moeten regelen. Eerst even hoe het gegaan is. Want behalve een groepje ambtenaren en EU-volgers zullen maar weinig mensen daar iets van hebben meegekregen.

Jeroen Candel is beroepshalve bovengemiddeld geïnteresseerd. Hij onderzoekt landbouw- en voedselbeleid aan Wageningen University & Research, en volgt de Europese wetgeving op de voet. Hij legt uit hoe de wet, die het voedselsysteem fundamenteel moest veranderen, met het badwater werd weggegooid.

Van boer tot bord

De voedselsysteemwet was bedoeld als de ruggengraat van de ‘van boer tot bord’-strategie, onderdeel van de Green Deal, in 2019 gepresenteerd door toenmalig Eurocommissaris Frans Timmermans. Met als doel: een klimaatneutraal Europa in 2050. Die ‘van boer tot bord’-strategie had op zichzelf nog geen juridische status, maar bepaalde vooral de agenda voor wetten en maatregelen die nog moesten worden uitgewerkt. Voor pesticiden, dierenwelzijn en voedsel-etikettering bijvoorbeeld. Die voedselsysteemwet zou veel breder kijken dan alleen naar landbouw. Fabrikanten, supermarkten, banken en consumenten zijn immers ook onderdeel van dat grote systeem.

Dus zoals de Europese molen draait: de Commissie ging aan de slag, waarbij de grootste gevoeligheden, zoals prijsmaatregelen, al buiten boord vielen. Wat er wel in moest komen: de verplichting voor overheden om duurzaam voedsel in te kopen, om zo de vraag naar duurzame producten aan te jagen. Minimale duurzaamheidseisen voor in de EU geproduceerd voedsel. En taai maar niet onbelangrijk: de opgave om alle wetten te laten bijdragen aan een duurzaam voedselsysteem – het zogeheten coherentieprincipe.

„Dat bij elkaar was nog maar een voorstel. Niet perfect, en ook nog politiek gevoelig”, zegt Candel, „maar wel een veelbelovende eerste aanzet.” Het wetsvoorstel werd in 2022 op het werkprogramma van de Europese Commissie voor 2023 gezet, in het najaar zou de Commissie het voorstel presenteren.

Maar intussen begon alles te schuiven. Steeds vaker klonk uit de lidstaten en bij de Europese christen-democraten de roep om een pauzeknop voor natuur- en klimaatwetten. Natuurherstelwet? Pesticidenwet? Alles stond ter discussie.

En toen, eind juli, vertrok Timmermans naar Den Haag en verloor de Green Deal, en daarmee de ‘van boer tot bord’-strategie én de voedselsysteemwet, zijn grote voorvechter. De jaarlijkse ‘state of the union’ van Commissievoorzitter Ursula von der Leyen na de zomer ging over economie, industrie, waardering voor boeren. Dialoog. Maar geen woord over ‘farm to fork’. En in het werkprogramma voor het komende jaar werd de voedselsyteemwet niet meer genoemd.

„Dus nu is het van tafel”, concludeert Candel. „En het is de vraag of het na de Europese verkiezingen in juni weer uit de la komt. Het momentum is gepasseerd.”

Links-elitair project

Als je het institutioneel bekijkt, lijkt het nauwelijks voorstelbaar dat een wetsvoorstel waaraan jaren is gewerkt, en waarover achter de schermen al werd onderhandeld, zomaar wordt afgevoerd. Maar hier lijkt de rol van personen in een nieuwe politieke werkelijkheid toch groter. Candel: „Binnen de Commissie was het Timmermans die zich voor ‘van boer tot bord’ inzette, die grote strijd leverde met de landbouwcommissaris. Toen Timmermans vertrok heeft Von der Leyen, in een nieuw krachtenveld waarin de christen-democraten de klimaatagenda wegzetten als een links-elitair project, de Green Deal níét naar zich toegetrokken. En de commissarissen die het nu moeten doen, Wopke Hoekstra [Klimaat] en de Slowaakse commissaris Maros Sefcovic [Green Deal] hebben niks met het voedselsysteem.”

De boeren en de maatregelen waartegen ze zich verzetten, waren zichtbaar en concreet. Zoiets vaags en complex als ‘het voedselsysteem’ bleek veel minder mediageniek. Dat burgers, bedrijven en overheden ook moeten veranderen, is daardoor naar de achtergrond geraakt. Terwijl tegelijkertijd wel duidelijk is dat als consumenten niet anders gaan eten, als ziekenhuizen, universiteiten en ministeries hun kantines niet verduurzamen, als supermarkten op prijs blijven concurreren en als Europese subsidies niet verschuiven, boeren te weinig prikkels hebben om anders te boeren.

Grote bedrijven als Nestlé en Unilever staan wel open voor onderdelen van de transitie, zegt Candel. „Zij ervaren hoe hun aanvoerketens geraakt worden door klimaatverandering, een weerbaar landbouwsysteem is in hun belang. Ze verzetten zich weliswaar tegen regels voor gezondere voeding, maar ze weten dat het anders moet. Wetgeving zorgt voor een gelijk speelveld waardoor ze tegen aandeelhouders en klanten kunnen zeggen: het moet.”

Dat wil niet zeggen dat je alles zomaar van bovenaf kunt opleggen. Candel schreef met andere wetenschappers een commentaar voor het tijdschrift Nature Food over een ‘voedseldemocratie’, over goed bestuur om ervoor te zorgen dat wettten en beleid ook worden gedragen. Denk bijvoorbeeld aan voedselraden zoals die nu al in een aantal steden te vinden zijn. De Europese Sociaal Economische Raad stelde vorig jaar nog voor om iets dergelijks in de EU in te stellen. „De kwaliteit van wetten en de legitimiteit ervan worden beter als je burgers erbij betrekt, anders krijg je een terugslag, zoals je die nu ziet.”

De afgelopen jaren is Candel veel in Brussel geweest, met andere wetenschappers, om uit te dragen: er is geen tegenstelling tussen het boerenbelang en verduurzaming. En om de urgentie van een wet die alles met elkaar verbindt te benadrukken. „Om dan nu zien dat alles van tafel is, zonder dat de wet breed onder de aandacht is gekomen, dat doet wel pijn, ja.”