Steeds jonger zijn kinderen veel te zwaar, en wat dan? Een maagverkleining?

Beau (23) werd geboren als een reuzenbaby. Groot en zwaar. En dat bleef hij. Hij was een jaar of acht toen hij de eerste pogingen tot afvallen deed. Zijn ouders bezochten „zeker tien diëtisten” met hem, en hij doorliep een ziekenhuistraject waarin hij begeleid werd door psychologen en voedings- en sportdeskundigen. Niks werkte.

Beau (hij wil niet met zijn achternaam in NRC): „Ondanks alle hulp die ik kreeg, bleef ik gewoon lekker dooreten. Er was een periode waarin ik hooguit anderhalve week deed met een tray met van die Energy-blikjes. Ik at waar ik zin in had en niet in de normale hoeveelheden.” En als zijn ouders, bewust, geen chips, snoep of koeken in huis hadden, ging hij naar de supermarkt. „Ik wist: in mijn eentje ga ik het niet redden.” Op zijn zestiende woog hij ruim 148 kilo. „Een absurd gewicht.”

Als niets helpt, is er soms nog één laatste redmiddel: opereren. Ook kinderen met ernstig overgewicht kunnen in Nederland een maagoperatie krijgen, vooralsnog alleen in studieverband. Als hieruit blijkt dat deze kinderen gezonder worden na een operatie, kan het vaker toegepast worden als onderdeel van een behandeling.

Beau deed, samen met 58 andere kinderen (tussen de 14 en 16 jaar), mee aan zo’n onderzoek, dat werd gedaan tussen 2010 en 2020. De kinderen kregen een gecombineerde leefstijlinterventie: een programma waarin verschillende deskundigen hen begeleidden bij gezond eten en bewegen. Daarnaast kreeg de helft van de kinderen een maagband – nadat ze waren geselecteerd via een loting. Beau, destijds 16 jaar, behoorde tot de gelukkigen. Want zo voelde het voor hem. „Ik wil het niet mijn laatste redding noemen, want je weet niet of de knop later misschien alsnog zou zijn omgegaan. Maar op dat moment voelde het wel zo.”

Er zijn twee soorten maagoperaties: de plaatsing van een maagband, waarbij een siliconenbandje de maag splitst in een kleine voormaag en een grotere ‘restmaag’. En het definitief verkleinen van de maag. In beide gevallen kunnen mensen minder eten doordat de maag minder ruimte heeft. Het is een grote stap om zo’n operatie uit te voeren bij een kind, maar soms is het een laatste kans om ernstige gezondheidsproblemen voor te zijn, zeggen kinderartsen die gespecialiseerd zijn in kinderen met obesitas.

Artsen en chirurgen die NRC sprak vinden dat obesitas bij kinderen veel agressiever moet worden aangepakt. Niet wachten tot het te laat is – het is allang geen uitzondering meer dat een jongvolwassene vanwege zijn overgewicht een levertransplantatie nodig heeft. Kinderarts Erica van den Akker van het Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis in Rotterdam: „Echte actie volgt in Nederland vaak pas als het te laat is. Obesitas los je niet op met preventie. Deze kinderen hebben echt zórg nodig.”

De onlangs ingevoerde richtlijnen in de Verenigde Staten vindt zij een interessant voorbeeld van een meer actieve aanpak. Met name als het gaat om de intensieve leefstijlbegeleiding: die kunnen Amerikaanse kinderen met obesitas voortaan al vanaf hun tweede krijgen. Vanaf hun twaalfde krijgen ze anti-obesitasmedicatie voorgeschreven en vanaf hun dertiende komen ze in aanmerking voor een maagverkleining.

Cementblok

In Nederland heeft zo’n 2 procent van de kinderen obesitas, en 12 tot 15 procent heeft overgewicht. Dat zijn een half miljoen kinderen. Uit Amerikaans onderzoek, de Bogalusa Heart Study, blijkt dat zij 80 procent kans hebben om later alsnog obesitas te ontwikkelen. Met alle risico’s op chronische ziektes van dien. En de cijfers zijn waarschijnlijk nog alarmerender dan nu wordt gedacht: de laatste landelijke groeistudie, met de meest betrouwbare cijfers over overgewicht en obesitas bij kinderen, stamt uit 2010. We weten helemaal niet goed hoe het er nu voor staat met onze jeugd, zegt Erica van den Akker. „Maar ik kan je wel vertellen dat we in de ziekenhuizen heel duidelijk elk jaar opnieuw véél meer kinderen met ernstige obesitas zien.” Dit, zegt zij, is een crisis. „We staan met onze voeten in het water, echt.”

De resultaten van de studie waaraan Beau meedeed, moeten nog gepubliceerd worden. Wat onderzoeksleider en kinderchirurg Ernst van Heurn er al over kan vertellen: de kinderen zonder maagband (maar met de leefstijlbegeleiding) kwamen verder aan en de kinderen mét maagband verloren in het eerste jaar gemiddeld 15 procent van hun gewicht. Dat is niet heel veel, maar de suiker- en vetgehaltes in hun bloed verbeterden wel. Van Heurn: „Als je 120 kilo weegt, en je raakt er 20 van kwijt, dan heb je al gezondheidseffecten, zoals minder risico op diabetes.” Beau verloor 30 kilo in de eerste vier maanden na zijn operatie. Nu, zes jaar later, weegt hij „iets van 113 kilo”. Dat is 35 kilo minder dan hij op zijn zwaarst woog.

Beau is ontelbare keren ziek geweest door zijn maagband, zegt hij, vooral in het begin. Nu gaat het nog maar af en toe mis. Dat gebeurt op momenten waarop hij te veel of te snel eet, of niet goed kauwt. „Het voelt dan alsof er een cementblok in je maagopening komt te zitten, en je lichaam wil dat kwijt. Ik word misselijk, ik wil overgeven, maar er zit niks wat ik kán overgeven. Alleen een soort taai slijm.” Het zijn klachten die vaak voorkomen na het plaatsen van een maagband.

Hij is bovendien verschillende keren in het ziekenhuis geweest om de band op te pompen of juist weer losser te maken. „Ik moet voortdurend aftasten wat wel en niet kan.” Toch is hij er blij mee. Zijn gewicht is nu stabiel en hij voelt zich goed, beter dan eerst. Zo kreeg hij vóór de maagband door zijn overgewicht last van zijn knieën en enkels tijdens het voetballen.

De studie naar de maagbandjes is afgesloten. Momenteel wordt er in een ander onderzoek een ingrijpendere, maar mogelijk ook meer effectieve variant onderzocht voor het opereren van jongeren met ernstig overgewicht: de maagverkleining. De eerste twee jongeren zijn inmiddels geopereerd. Anders dan bij een maagband is deze operatie, afhankelijk van het type maagverkleining, niet of minder makkelijk terug te draaien. Het betekent bovendien een levenslange aanpassing van andere voedingsgewoonten en het slikken van vitaminesupplementen.

Illustratie Dewi van der Meulen

Strenge selectie

Een maagverkleining is een complexe maar veilige operatie, zegt chirurg François van Dielen, die samen met kinderarts Anita Vreugdenhil het onderzoek leidt naar maagverkleiningen bij jongeren in een samenwerkingsverband tussen het Máxima MC in Veldhoven en Maastricht UMC+. Niet eerder zette hij zijn mes in een puber. Technisch gezien is het niet anders dan bij een volwassene: 120 kilo is 120 kilo – de leeftijd maakt daarbij geen verschil. Maar het vóélt wel anders, zegt hij: deze jongere gaat er veel eerder in gezondheid op vooruit en heeft veel eerder een betere kwaliteit van leven.

Voor de Nederlandse jongeren die een maagverkleining hebben gekregen, of nog krijgen, is alles gedaan, zegt chirurg Van Dielen. „Ze stonden met de rug tegen de muur.” Ze hebben minimaal een jaar lang leefstijl-interventie gehad, waarbij ze door een team van deskundigen begeleid worden bij het aanpassen van eet- en beweeggewoontes. Kinderen bij wie de leefstijlverbetering bijvoorbeeld belemmerd wordt door een onvoldoende behandelde psychische aandoening, zoals ADHD, of die niet trouw naar therapie-sessies gaan, komen niet door de strenge selectie. Kinderarts Anita Vreugdenhil: „Drie keer bij een diëtist geweest zijn, vinden we niet genoeg.” Een goede motivatie van kind én ouders is cruciaal om het leven ná de maagverkleining goed aan te kunnen. Want deze jongeren moeten de rest van hun leven hun voedingspatroon aanpassen en dagelijks vitaminesupplementen slikken.

Er blijft een kleine groep over die „uitbehandeld” is: jongeren die álles hebben geprobeerd maar er niet in slagen om af te vallen. Vreugdenhil schat dat er in Nederland zo’n 5.000 à 10.000 jongeren tussen de 13 en 17 jaar zijn voor wie dat geldt – jongere kinderen komen niet in aanmerking voor een operatie.

Een van de twee jongeren die door Van Dielen geopereerd zijn – er zitten er nu nog negen in de selectieprocedure – is Laura Punt, nu 18 jaar. Laura volgde al sinds haar negende alle mogelijke diëten en deed mee aan verschillende afvalprogramma’s via het ziekenhuis. Ze werd intensief begeleid, is zelfs opgenomen geweest in een obesitaskliniek. Haar dieptepunt was in coronatijd: in 2020 was ze 15 jaar en woog ze 130 kilo. Ze durfde niet meer naar school. Na een lang traject met veel gesprekken en onderzoeken kreeg ze op 29 juni vorig jaar een maagverkleining. Van Dielen: „Het gaat nu heel erg goed met haar. Ze is al bijna 50 kilo afgevallen. Ze heeft meer zelfvertrouwen, ze is trots, ik vind dat heel erg leuk om te zien.”

De gezondheidswinst na een maagverkleining is vaak groot, dat is bekend uit veel internationale studies naar volwassenen. Mensen met overgewicht lopen meer risico op onder meer diabetes, hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten, bepaalde soorten kanker, rug- en gewrichtsklachten en slaapapneu. Wie een maagverkleining heeft ondergaan, verliest in een jaar tijd zo’n 35 tot 40 procent van zijn gewicht en heeft een goede kans dat de gezondheidsproblemen en -risico’s afnemen.

Heftige ingreep

Maar er is ook een keerzijde: een maagverkleining kan niet altijd ongedaan worden gemaakt. Laura Punt kan de rest van haar leven alleen nog kleine beetjes in één keer eten, verspreid over zes tot negen maaltijden per dag. Wát ze eet, moet zo uitgebalanceerd mogelijk zijn, met hulp van een diëtist, om voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen. Ze moet de rest van haar leven vitaminepreparaten slikken. De eerste vijf jaar na de operatie worden Laura en de andere (nog te opereren) jongeren begeleid in een leefstijlprogramma. Dat moet, zeggen de betrokken artsen, want het oplopen van een vitaminetekort is bijvoorbeeld een reëel gevaar. Hun bloed wordt regelmatig gecontroleerd op bijvoorbeeld het ijzergehalte. En als ze weer langzaam aankomen, kan er tijdig worden bijgestuurd.

Voor Erica van den Akker is het verkleinen van een kindermaag een ingewikkeld dilemma. „Alles in mij als kinderarts zegt: oh nee, dat wil je niet voor een kind. Ik vind het een hele heftige ingreep op die leeftijd. Je grijpt onomkeerbaar in terwijl je je kunt afvragen of deze jongeren de gevolgen op de lange termijn kunnen overzien.” De hersenen van een puber zijn nog volop in ontwikkeling. „En tegelijk zeg ik: goed dat het kan. Als het bij een kind helemaal fout dreigt te gaan als het niet wordt gedaan, dan wegen de voordelen op tegen de nadelen. Dan wil je die mogelijkheid hebben.”

Beau kreeg op zijn achttiende een maagverkleining aangeboden van zijn kinderarts, juist omdat de maagband in zijn geval al zo succesvol was gebleken. Met een verkleining zou hij nog meer kunnen afvallen. Hij heeft erover nagedacht, maar besloot om het niet te doen. Zijn maagband kan eruit als hij „er klaar mee is”, maar een verkleining is niet terug te draaien. Bovendien vertrouwt hij zichzelf niet als het aankomt op consequent elke dag vitamines slikken. Hij is nog altijd te zwaar, maar hij voelt zich goed, heeft een stabiel gewicht en vooral: geen zin meer in „die struggles van heel erg opletten op wat ik eet”. „Ik ben pas 23. Zo’n maagverkleining kan ook nog als ik op mijn veertigste of vijftigste denk: het is nog steeds niet gezond wat ik aan het doen ben.”