Rudimentaire schetsen van Jan Toorop zijn nu kathedraalramen

In de KoepelKathedraal Haarlem heeft Nederland zijn Sagrada Familia, een prachtige kerk die nooit afkomt. Meer dan veertig jaar duurde de ruwbouw van het supereclectische meesterwerk van Joseph Cuypers (1861-1949). Sinds de voltooiing van de bisschoppelijke kerk in 1930 wordt er nu al bijna een eeuw gewerkt aan de decoratie.

Zo kreeg de KoepelKathedraal, zoals de Kathedrale Basiliek Sint Bavo sinds 2019 heet, tijdens de 17 jaar durende, in datzelfde jaar voltooide restauratie onder meer nieuwe glas-in-loodramen van Jan Dibbets. Deze Nederlandse kunstenaar ontwierp dertig jaar geleden ook 33 ramen van de gotische Saint-Louiskathedraal in het Franse stadje Blois. De nieuwste decoraties, negen glas-in-loodramen van de art-nouveauschilder Jan Toorop (1858-1928) en mozaïeken van Gijs Frieling (55), werden vrijdag door de financiers van de kunstwerken officieel overgedragen aan de KoepelKathedraal.

Een ‘onvoltooiing’ werden Toorops glas-in-loodramen genoemd tijdens de overdracht. Het is in één woord een precieze samenvatting van de wordingsgeschiedenis van de ramen. In 1906 kreeg Jan Toorop, die zich een jaar eerder had bekeerd tot het rooms-katholieke geloof, de opdracht voor de decoratie van de Sint-Aloysiuskapel van de Haarlemse kerk. Maar nadat vijf keramische tableaus naar zijn ontwerp waren geplaatst, was het geld al op. Toorop was toen net begonnen aan de schetsen van de Italiaanse heilige Aloysius, Maria Magdalena en Sint-Johanes voor de ramen en liet het daarbij.

„Kort na Toorops dood in 1928 zijn de schetsen geveild”, legde Wim Eggenkamp, bouwheer van de restauratie van de KoepelKathedraal, kort voor de overdracht uit in de Aloysiuskapel. „Maar in 1989 doken ze bij een veiling in Londen op en werden gekocht door Kunsthandel Studio 2000 in Blaricum. Tijdens de restauratie speelden we al met de gedachte om de ramen alsnog te laten maken. Maar daar was toen geen geld voor.”

Hoe de kwikzilverige Jan Toorop verhardde

Na de restauratie dienden zich een aantal stichtingen en particulieren aan voor de financiering van de ramen. „Toen kwamen we voor de vraag te staan wat we lieten maken”, aldus Eggenkamp, die onder meer Rijksadviseur voor het Cultureel Erfgoed is geweest. „Toorops schetsen zijn heel rudimentair en globaal. Dan kun je bedenken hoe Toorop ze zou hebben uitgewerkt, ongeveer zoals er ook onvoltooide symfonieën van Schubert en Beethoven zijn voltooid. Maar dat blijft toch giswerk. Uiteindelijk hebben we besloten om de ruwe schetsen uit te laten voeren. Dat doet het meest recht aan de geschiedenis.”

Hierbij deed zich het probleem voor dat de schetsen te rudimentair waren om te brandschilderen in glas. Eggenkamp: „De schetsen bestaan voor een belangrijk deel uit dunne zwierige lijnen en dan bestaat de kans dat de dunne lijnen in het glas worden overstraald door het licht van buiten en nauwelijks of niet zijn te zien. Eigenlijk is het niet te doen, maar Glasatelier Stef Hagemeijer in Tilburg heeft nieuwe technieken ontwikkeld om de lijnen in het glas te krijgen.”

Niet van alle negen ramen zijn schetsen van Toorop bewaard gebleven. Van het linker van de drie driedelige vensters zijn daarom twee ramen egaal wit gebleven, op het derde is alleen in het bovenste deel de heilige Aloysius te zien die wordt omarmd door Ignatius van Loyalo, de stichter van de Jezuïetenorde.

Ook in de andere vensters is het egale wit prominent aanwezig. Eggenkamp vindt dat ze hierdoor goed passen in gerestaureerde KoeplKathedraal. „Het Hemelse Jeruzalem uit de Openbaring van Johannes is een belangrijk thema in deze kerk”, legt hij uit. „Jos Cuypers wilde daarom een heel lichte kerk bouwen. Hij was erg ontevreden over de eerste donkere glas-in-lood-ramen die in opdracht van bisschop en bouwheer Callier waren gemaakt. Uitgangspunt van de restauratie was om de kerk, zoals bedoeld, weer licht te maken. De nieuwe ramen van Jan Dibbets zorgen daarvoor. Die van Toorop sluiten daar nu op prachtig op aan.”