Rome vult nieuw museum met gestolen kunst

Sinds midden juni heeft Rome een nieuw en bijzonder museum dat een tijdelijk onderkomen zal bieden aan kunst die ‘gered’ werd, in de brede zin: gestolen kunstwerken die onderschept zijn op de internationale zwarte kunstmarkt, en ook kunstobjecten die na een aardbeving of een andere natuurramp in veiligheid zijn gebracht.

Museo dell’ Arte Salvata, oftewel het museum voor geredde kunst is ondergebracht in een fraaie, achthoekige en heerlijk koele aula die bij de Thermen van Diocletianus hoort, een imposant Romeins badhuiscomplex uit de Oudheid, vlak bij het centraal station van Rome-Termini.

De allereerste expositie, die nog tot midden oktober loopt, toont 101 pre-Romeinse kunstwerken waarvan de oudste dateren van het einde van de achtste eeuw voor Christus. Hun plaats van herkomst is Centraal- en Zuid-Italië.

Er zijn Etruskische keramieken amfora’s bij, naast kunstwerken uit Magna Graecia, de Griekse kolonie die het grootste deel van zuidelijk Italië omvatte. Die collectie (einde vijfde eeuw tot midden derde eeuw voor Christus) bevat ook enkele zilveren muntstukken uit de Griekse overheersing.

Ook de reeks prachtige terracotta portretten met een levendige gelaatsuitdrukking (vierde tot derde eeuw voor Christus) springen in het oog. Vermoedelijk komen ze uit Latium, de streek rond Rome, of Etrurië, dat een groot stuk van hedendaags Midden-Italië besloeg. De getoonde kunstwerken zijn een deel van 260 stukken die in de VS in beslag werden genomen, en in december vorig jaar naar hun herkomstland Italië zijn overgevlogen.

Fresco uit Herculaneum

En er wordt nog meer fraais verwacht: in september volgt een lading van 142 unieke archeologische stukken uit New York. Eén van de kunstschatten betreft een fresco uit Herculaneum, het stadje nabij Napels dat in 79 na Christus bedolven raakte bij de uitbarsting van de vulkaan Vesuvius. Het fresco toont Hercules als kind die een slang wurgt, en enkel dat werk wordt al op 1 miljoen dollar geschat. Meer dan een derde van die lading kunstschatten, waaronder ook de Hercules, werd in beslag genomen bij de Amerikaanse hedgefund-miljardair Michael Steinhardt.

Terug in Italië blijft het fresco allicht niet lang in Rome. De archeologische site van Herculaneum wil het fresco heel graag weer thuis hebben. Het museum van geredde kunst in Rome is precies dit: slechts een tijdelijke transitplaats voor gestolen of verloren gewaande kunst, voordat die terug naar huis kan worden gebracht, zegt Stéphane Verger, directeur van het Nationale Museum van Rome, ook verantwoordelijk voor deze nieuwe kunstverzameling.

Vals of echt?

Pas vanaf midden oktober, na afloop van deze eerste tentoonstelling, wordt de collectie grondig onderzocht. Dan zal blijken of er valse objecten bij zijn. Over de authenticiteit van de pronkstukken van de tentoonstelling – zoals de terracotta hoofden, of de enorme Etruskische vazen – bestaat geen twijfel, zegt Verger.

Maar andere stukken zijn mogelijk vervalsingen, of originelen die slecht werden overgeschilderd. Waarom ook die objecten tonen waarover sterke twijfel bestaat? „Omdat we de bezoeker erbij willen doen stilstaan dat gestolen kunstwerken ook van hun historische context zijn beroofd”, zegt de directeur.

Voor archeologen is juist vooral die context van grote waarde, legt hij uit. Zo is een volledig intacte Myceense vaas zonder enige context veel minder interessant dan een scherf van zo’n vaas, die bijvoorbeeld in Spanje werd gevonden. „Want dat leert ons iets over de handelscontacten tussen volkeren. Kunstrovers beroven een land en een volk dus ook van zijn eigen geschiedenis.”

Kunst-carabinieri

Die geschiedenis in ere herstellen, is de missie van een gespecialiseerd korps van de Italiaanse carabinieri (marechaussee). Sinds 1969 hebben de carabinieri van het korps ‘bescherming van het cultuurerfgoed’ al meer dan drie miljoen kunstwerken teruggevonden en 1,3 miljoen vervalsingen onderschept. „Onze 320 agenten opereren in heel Italië en beheren ook de grootste database wereldwijd met daarin 1,3 miljoen gestolen kunstwerken”, zegt commandant Roberto Riccardi.

De speurders onderzoeken of kunstwerken uit die database opduiken bij veilinghuizen, musea of private collecties. Maar archeologische stukken terugvinden die bij illegale opgravingen werden geroofd, is extra moeilijk, want die stukken komen in geen enkele database voor. Zulke stukken moeten de speurders daarom zelf herkennen. „Wil je bij ons aan de slag, dan komt een diploma kunstgeschiedenis dus van pas”, zegt de commandant. Archeologische kunst uit Italië op de markt is haast altijd illegaal: al sinds 1909 is alle archeologische kunst eigendom van de Italiaanse overheid.

Italië versus kunstcriminelen

Op het gebied van de bescherming van cultuurerfgoed is Italië een internationale autoriteit. De Italiaanse overheid werkt intensief samen met de Amerikaanse autoriteiten, omdat 40 procent van de wereldwijde kunstmarkt (legaal, en parallel daaraan ook illegaal) zich in de VS situeert. Maar er zijn ook goede contacten met een heleboel andere landen, waar de Italianen andere speurders gaan opleiden. Bovendien heeft Italië een korps culturele blauwhelmen, die bij natuurrampen of oorlogen kunstschatten in veiligheid kunnen brengen.

Achter de illegale kunsthandel schuilen geen maffiosi, maar wel uiterst gespecialiseerde en internationaal opererende kunstcriminelen. Hun jaaromzet wordt op zo’n 6 miljard euro geschat. „Maar door ons toedoen is die illegale markt wel degelijk gekrompen”, zegt de commandant. „Geen enkel museum schaft nog kunst aan van dubieuze oorsprong, en ook veilinghuizen passen steeds beter op.” De kunstsmokkel helemaal uitroeien is echter een utopie. „Romeinse soldaten in de Oudheid plunderden al graven. En zelf werd Rome ook geplunderd. Zolang er mensen bestaan, zullen zij misdrijven plegen.”