Rentes Europa niet meer negatief, de zorgen over Italië nemen toe

Met een onverwachte verhoging van 0,5 procentpunt heeft de Europese Centrale Bank (ECB) donderdag afscheid genomen van ruim acht jaar van negatieve rentes in de eurozone. Het was voor het eerst sinds 2011 dat de ECB de rente verhoogde. Het belangrijkste rentetarief, de depositorente, staat nu op 0 en ECB-president Christine Lagarde zei verdere verhogingen de komende maanden te verwachten.

Tegelijkertijd lanceerde de centrale bank een nieuw monetair instrument, het zogenoemde Transmissie Protectie Instrument (TPI), om te voorkomen dat snel oplopende leenkosten van met name zuidelijke eurolanden een nieuwe schuldencrisis in de muntunie veroorzaken. Daarbij speelt de huidige politieke onrust in Italië een rol, waar donderdag premier en oud-ECB-voorman Mario Draghi alsnog aftrad. Het ECB ging unaniem akkoord met dit nieuwe instrument.

Volgens critici is de maatregel zowel rijkelijk laat als slecht getimed

Voorafgaand aan de vergadering van het ECB-bestuur was de verwachting nog dat de ECB de rente met 0,25 procentpunt zou verhogen. Dat had de bank immers zelf aangekondigd na de vergadering in Amsterdam vorige maand. De aanhoudende hoge inflatie wereldwijd – die in de eurozone bedraagt nu 8,6 procent – maakte het ook voor de in haar algemeenheid erg voorzichtige ECB „passend” om in één keer de stap van 0,5 procentpunt te nemen. De laatste keer dat de rente zo scherp werd verhoogd, was in 2000, vlak na de introductie van de euro.

In haar persconferentie na afloop van de vergadering van het ECB-bestuur zei Lagarde dat de ECB vanaf nu maandelijks op basis van actuele data beslist of de rente verder wordt verhoogd. Daarmee nam ze afscheid van de zogenoemde forward guidance, waarmee de ECB normaal gesproken verbaal de richting aangeeft waarin de rente zal gaan. Het geeft de centrale bank de ruimte om de komende tijd zowel de rente ad hoc aan te passen aan de inflatie, als door te gaan met het afbouwen van de balans van de bank, die door de vele steunmaatregelen in de vorm van het opkopen van obligaties is opgelopen tot bijna 5.000 miljard euro.

Lees ook deze analyse: Ongekend stevige ingrepen van centrale banken op rentebeleid

Oplopende renteverschillen

Waar de renteverhoging en de verdere verkrapping van het monetaire beleid gezien de inflatie goed zijn voor de grote meerderheid van de eurolanden, leiden ze ook tot problemen. Zuidelijke eurolanden worden geconfronteerd met hogere leenkosten voor hun staatsschulden, juist op het moment dat die door de miljardeninjecties als gevolg van de pandemie tot grote hoogten zijn gestegen.

Om te zorgen dat het algemene monetaire beleid voor de eurozone zo goed mogelijk doorwerkt in de hele unie, besloot het ECB-bestuur unaniem tot de instelling van het Transmissie Protectie Mechanisme. Dat biedt de ECB de mogelijkheid om specifiek landen te ondersteunen die slachtoffer dreigen te worden van „wanordelijke marktomstandigheden”, in de woorden van Lagarde.

Economisch gezien zijn renteverschillen tussen bijvoorbeeld de Duitse en de Italiaanse staatsschuld tot op zekere hoogte te verklaren, maar vaak is er ook een deel paniek of speculatie in het spel. Welk deel dat precies is, is nauwelijks vast te stellen, en toch wil de ECB juist dat gaan doen. Aan de hand van allerlei data gaat de centrale bank ‘vaststellen’ welk deel van het renteverschil fundamenteel is. Voor het overige deel behoudt de ECB zich het recht voor dat ‘op te lossen’ door landen te steunen in de vorm van een opkoopprogramma. Het TPI is in principe open voor alle landen, maar duidelijk is dat in eerste instantie Italië ervoor in aanmerking zal komen.

Om te voorkomen dat de landen die steun nodig hebben het infuus als een te gemakkelijke oplossing zien zonder het fundamentele deel van de economische problemen op te lossen, is er een streng eisenpakket gekoppeld aan het nieuwe instrument. Er dient onder meer voldaan te zijn aan de Europese begrotingsregels, er mogen geen grote macro-economische disbalansen zijn en er moet een beleid geformuleerd worden om de economie te hervormen. Overigens is het daarna alsnog aan het ECB-bestuur om te beslissen of steun wordt verstrekt en zo ja, in welke mate, benadrukte Lagarde.

De ECB moet zich weer op politiek terrein begeven op de eurozone te redden

Timing is ongelukkig

Met dit nieuwe programma, en met eerdere programma’s als het pandemie-opkoopprogramma, hoopt de ECB voldoende middelen te hebben om een nieuwe eurocrisis te voorkomen. Dat wordt bemoeilijkt door de recente politieke crisis in Italië, waar Draghi juist het veld ruimde omdat hij onvoldoende steun kreeg voor economische hervormingen.

Daarbij toont het opnieuw aan dat de ECB zich op politiek terrein moet begeven als ze de eurozone overeind wil houden. Het besluit om een land al dan niet te steunen wordt daarmee de facto weggehaald bij democratisch gekozen instituten als de Europese Commissie en komt te liggen bij niet verkozen centrale bankiers. De weeffout van de euro (wel één monetair beleid, maar geen echt dwingende afspraken over het begrotingsbeleid van individuele lidstaten) leidde in 2012 al bijna tot de ineenstorting van de muntunie. Sindsdien begeeft de ECB zich steeds meer op het politieke terrein.

De ECB is van de grote centrale banken in de wereld de laatste die de rentes verhoogt om de gierende inflatie te beteugelen. In de VS bedraagt de rente inmiddels 1,75 procent en een verdere verhoging met 0,75 procentpunt ligt volgende week in het verschiet. In het VK bedraagt de rente 1,25 procent. Critici zeggen dan ook dat de ECB rijkelijk laat is met de inflatiemaatregel en nu zelfs op een zeer ongelukkig moment moet besluiten om de handrem erop te gooien. De vrees groeit namelijk dat een hogere rente de eurozone in een recessie kan doen belanden.

Door de rente te verhogen, maakt de ECB geld lenen voor iedereen immers duurder. Dat is logisch als het doel is om de inflatie te dempen, maar het zet ook een rem op lenen en investeren. En dat terwijl de economische groei in de eurozone afkoelt en volgend jaar nog maar 1,5 procent bedraagt. Dat kan makkelijk nog veel lager worden als de energiecrisis aanhoudt.

Het zou niet voor het eerst zijn dat de ECB wordt ingehaald door de realiteit. De vorige keer dat de ECB de rente verhoogde, in 2011, moest ze die stap binnen een paar maanden weer terugdraaien, omdat de Europese economie in een recessie terechtkwam. De kans dat dat nu opnieuw gaat gebeuren, is niet ondenkbaar: de combinatie van stijgende energie- en voedselprijzen na de Russische invasie van Oekraïne, terughoudendheid bij het bedrijfsleven om te investeren en een aanhoudende daling van het consumentenvertrouwen tot recorddieptes beloven wat dat betreft weinig goeds voor de nabije toekomst.

Lees ook dit artikel: De ECB tolt mee met de wervelwind van de inflatie