Prijzen omhoog, loon omhoog. Maar wat als dat alles duurder maakt?

Tja, achteraf had hij niet zo makkelijk akkoord moeten gaan, denkt Lars Cleijne. Begin dit jaar onderhandelde hij als directeur van stichting Maasveren met vakbond FNV over een nieuwe cao voor de schippers van de vijf veerponten tussen Nijmegen en Den Bosch. In de oude cao stond dat de lonen even hard moeten stijgen als de prijzen, en de FNV wilde eraan vasthouden. Cleijne zag dat als een „vanzelfsprekendheid”. „We hebben het er maar even over gehad.”

„Maar ja”, zegt hij, „vervolgens ben je een paar maanden verder en zie je dat de inflatie gigantisch is.”

Vorige maand waren de prijzen 10,3 procent hoger dan een jaar geleden, meldde statistiekbureau CBS donderdag. Hoe Cleijne zo’n grote loonkostenstijging opvangt? „Ik zou het nog niet weten.”

De cao voor de Maasveren is een van de 26 cao’s waarin vakbond FNV afgelopen halfjaar heeft afgesproken dat de lonen de prijsstijging volgen. In de helft van deze cao’s stond die afspraak eerder niet, volgens de vakbond. Daarmee is de zogeheten automatische prijscompensatie aan een opmars bezig – zij het voorzichtig.

De FNV had zich voorgenomen in alle cao’s afspraken over die prijscompensatie te maken, maar vooralsnog is het vooral gelukt in regelingen waar relatief weinig werknemers onder vallen. Zoals de cao’s van veerdienst Texels Eigen Stoomboot Onderneming (TESO), het Amsterdamse overslagbedrijf Maja Stuwadoors en die voor muziekensembles.

Loon-prijsspiraal

Economen en De Nederlandsche Bank waarschuwen voor zulke afspraken, omdat die de inflatie verder kunnen aanjagen en zo tot een gevaarlijke loon-prijsspiraal leiden. Veel bedrijven zullen de prijzen van hun product of dienst verhogen om die hogere lonen te kunnen betalen. En dat leidt dan tot wéér hogere lonen, en wéér hogere prijzen.

Lees ook: De prijzen wel omhoog en je loon niet. Hoe kan dat?

Ook Cleijne verwacht dat hij zijn prijzen moet verhogen als zijn loonkosten met 10 procent stijgen. Liever doet hij dat niet, want vorig jaar ging het veergeld ook al omhoog. Voetgangers en fietsers betalen nu 1,20 euro per overtocht. Daar kan zomaar 10 cent bovenop komen. Cleijne: „Onze prijsstijging zal weer effect hebben op de inflatie van 2023. En als de inflatie dan verder stijgt, moeten wij onze lonen ook weer verhogen. Dat risico acht ik aanzienlijk.”

Economen vrezen een herhaling van de jaren zeventig. Toen was automatische prijscompensatie nog gangbaar in vrijwel alle cao’s en kwam een loon-prijsspiraal op gang die in de jaren tachtig eindigde in een recessie. Daarop spraken bonden en werkgevers in het ‘akkoord van Wassenaar’ af de lonen voortaan te matigen. De prijscompensatie verdween uit bijna alle cao’s.

Goedkope arbeid

Oud-hoogleraar economie Alfred Kleinknecht laat zich wél positief uit over de prijscompensatie. Al sinds de jaren negentig staat hij bekend als criticus van loonmatiging.

De laatste maanden wordt in nieuwe cao’s weliswaar rond de 3,5 procent loonsverhoging per jaar afgesproken – het hoogste percentage in veertien jaar tijd. Maar afgezet tegen een inflatie van rond de 10 procent, is dat nog steeds extreem laag, zegt Kleinknecht.

Volgens hem zijn lage lonen slecht voor de economie. Bedrijven hebben dan weinig noodzaak om te innoveren. Waarom zou je dure machines kopen als je goedkope arbeid hebt?

Die goedkope arbeid verklaart volgens Kleinknecht een hardnekkig probleem waar economen zich wereldwijd het hoofd over breken: dat de arbeidsproductiviteit in westerse landen al jaren nauwelijks stijgt. De economische waarde die werkenden per gewerkt uur creëren, stagneert dus.

Bedrijven kunnen die productiviteit verhogen door te investeren in slimmere software en snellere machines. Maar dat was de afgelopen jaren onaantrekkelijk, zegt Kleinknecht.

Dat leidt tot een vicieuze cirkel. Want als die productiviteit nauwelijks meer groeit, wordt er landelijk minder extra economische waarde gecreëerd: er wordt dus minder extra geld verdiend. En dan is er óók minder ruimte om nieuwe loonstijgingen te betalen. „Je hebt dan nauwelijks groei van de koek die je kunt verdelen tussen kapitaal, arbeid en overheid”, zegt Kleinknecht. „Je kunt één groep dan alleen meer geven door het bij een andere groep weg te halen.”

Die vicieuze cirkel kun je doorbreken door afscheid te nemen van de loonmatiging, meent Kleinknecht. Automatische prijscompensatie kan daarbij helpen.

Recordwinsten

Toch ziet het er niet naar uit dat de prijscompensatie weer net zo gangbaar wordt als vijftig jaar geleden. Werkgevers zien het tegenwoordig niet meer als hun taak de koopkracht van personeel op peil te houden. Zij wijzen erop dat zij óók last hebben van de duurdere energie.

Volgens werkgeversvereniging AWVN, die bedrijven adviseert bij cao-gesprekken, moet de loongroei geen automatisme zijn. Per cao moet telkens worden gekeken hoeveel financiële ruimte een sector heeft voor loonsverhogingen.

Vakbonden zijn de loonmatiging zat. Zij wijzen op de recordwinsten van bedrijven die statistiekbureau CBS over het eerste kwartaal van dit jaar meldde. De FNV ziet compensatie van de prijsstijgingen als het minimaal noodzakelijke. Pas als je daarbovenop loonsverhogingen afspreekt, gaan werknemers er echt op vooruit, redeneert de bond.

Het kabinet steunt de roep om hogere lonen. Minister Sigrid Kaag (Financiën, D66) verwees vorige maand in een Kamerbrief naar de recordwinsten, en stelde vast dat werknemers daar de laatste jaren minder van terugzien in hun loon. „Dat zijn indicaties dat er ruimte is om de lonen verder te verhogen”, schreef ze. Maar de prijscompensatie omarmt Kaag niet. Zulke afspraken kunnen de inflatie verder „aanwakkeren”, zei ze eerder.

De automatische prijscompensaties die de FNV recent heeft afgesproken, compenseren overigens niet alle 26 de prijsstijging volledig. Nu de inflatie zo hoog oploopt, worden ook afgezwakte vormen geïntroduceerd. Bij voedselgigant Cargill sprak de vakbond een prijscompensatie af met een maximum van 5 procent. De loonsverhoging van de ongeveer zeshonderd werknemers compenseert daarmee, als de inflatie zo hoog blijft als nu, de prijsstijgingen niet volledig. Ook bij branchegenoot Tate & Lyle bedong de vakbond een prijscompensatie met een maximum, van 6,5 procent. Wel sprak de FNV bij beide werkgevers een extra loonsverhoging af voor dit jaar.

„Dat is ruim voldoende om onder gebruikelijke omstandigheden voor de inflatie te kunnen compenseren”, zegt Jos Hendriks, die namens de FNV bij beide bedrijven de onderhandelingen voerde. Hij is in ieder geval blij dat het „automatisme” om de lonen bij te trekken in de cao staat.

Knelpunten

Met de academische ziekenhuizen maakte de vakbond een afspraak die nog niet concreet is. De loonsverhoging moet volgend jaar „minimaal” de prijsstijgingen van 2022 compenseren, staat in het akkoord. Maar de tekst sorteert alvast voor op een lagere vergoeding: over „mogelijke knelpunten” moeten de partijen nog in gesprek.

Zonder prijscompensatie, zegt Hendriks, worden werknemers „dubbel genaaid”. „De baas rekent de gestegen kosten voor energie en grondstoffen gewoon door in het eindproduct.” En dan zouden de salarissen niet mogen stijgen? „Dan moet jij dus zonder aangepast salaris wél het duurdere product kopen.”

Directeur Cleijne van de Maasveren had de prijscompensatie ook graag „gelimiteerd”. Hij gaat na de zomer nog wel contact zoeken met de FNV, denkt hij. Om te kijken of er nog over te praten valt. „Want 10 procent inflatie, dat wordt een zware dobber om te compenseren.”