Presidentsvrouw Olena Zelenska: ‘Mijn woede tegen de Russen zal, vrees ik, eeuwig zijn’

Toen in alle vroegte de eerste bommen rond Kiev insloegen, lag Olena Zelenska te slapen. „Ik werd wakker van gestommel. Het waren explosies, maar dat begreep ik niet meteen.” Dromerig strekte ze haar arm uit naar de andere kant van het bed. Leeg.

Ze had een tijdje op haar man gewacht nadat hij ’s nachts op televisie en sociale media een toespraak had gegeven. Strak in pak sprak hij Oekraïners moed in en deed – in hun eigen taal – een beroep op Russische burgers om een desastreuze oorlog af te wenden. Zelenska was, „erg moe van de constante spanning van de voorgaande dagen, weken”, toch in slaap gevallen voordat hij thuiskwam.

Die donderdagochtend 24 februari sprong ze uit bed om haar echtgenoot te zoeken. Ze trof hem, alweer aangekleed, in een andere kamer van de presidentiële villa. Volodymyr Zelensky hoefde niets te zeggen. Ze wist het al: de invasie was begonnen.

„Mijn primaire reactie was woede. Hoe kónden ze dit doen? Het was nauwelijks te bevatten”, vertelt Zelenska negen maanden later in Kiev. „Mijn tweede gedachte was dat ons hele leven – alles wat we hadden opgebouwd, alle dromen die we hadden – kapot was.” Ze zucht en slaat haar groene ogen neer, alsof opnieuw het besef indaalt dat Vladimir Poetin met zijn invasie haar bestaan en dat van ruim veertig miljoen andere Oekraïners heeft geruïneerd.

In plaats van die dag haar kinderen Oleksandra (17) en Kyrylo (9) klaar te krijgen voor school, moest Zelenska met hen onderduiken. „Ik liep naar hun kamers om ze te wekken en ze te vertellen wat er gebeurde. Maar ze waren al wakker, aangekleed en begrepen precies wat er aan de hand was. Niemand raakte in paniek.”

Zo paraat als de Oekraïense krijgsmacht stond voor de Russische escalatie na jarenlang ondermijnende en gewelddadige bemoeienis , zo praktisch onvoorbereid was zij. De Zelensky’s hadden niet eens besproken wat het gezin zou doen als Rusland Kiev direct zou aanvallen. „In tegenstelling tot veel mensen had ik geen noodkoffertje ingepakt. Het was mijn psychische weerstand: ik wilde niet geloven dat het echt oorlog zou worden. Het was te eng om erover te praten”, zegt ze.

„Bovendien heb je als gezinslid van de president geen ruimte voor vindingrijkheid. In zo’n situatie bepalen anderen voor je wat je moet doen.” De veiligheidsdienst verordende dat zij en de kinderen die avond Kiev moesten verlaten. „We hadden, helaas, geen andere keuze dan vertrouwen op hun professionaliteit. Als zij je verraden, heb je geen enkele kans om te overleven.”

„Anders dan vele anderen had ik geen noodkoffertje ingepakt. Ik wilde niet geloven dat het echt oorlog zou worden”

Verraad, infiltratie, collaboratie, sabotage, een Russisch doodseskader: er was zoveel meer dan de luchtaanvallen op Kiev dat de ‘eerste familie’ direct bedreigde. „De vijand heeft mij als doelwit nummer één gemarkeerd. Mijn gezin als doelwit nummer twee”, zei Zelensky in een toespraak de volgende ochtend. Hij had nog vluchtig afscheid van zijn vrouw en kinderen genomen voordat die naar een – nog steeds – geheime locatie in Oekraïne werden gebracht, vrijwel afgesloten van de buitenwereld. Een Amerikaans aanbod om het hele gezin te evacueren hadden ze afgeslagen. Zelenska: „Ik wilde niet vluchten terwijl Volodymyr hier zou blijven. Maar mijn belangrijkste verantwoordelijkheid als moeder dwong me mijn kinderen in veiligheid te brengen.”

De glansrol die de Oekraïense president Volodymyr Zelensky (44) speelt in het verweer tegen de Russische invasie is wereldwijd befaamd, vooral dankzij zijn selfievideo’s in legergroen shirt uit de belaagde stad. Maar zijn voorheen vrij onzichtbare vrouw Olena Zelenska (44) heeft zich geleidelijk ontpopt tot de belangrijkste ambassadeur van Oekraïne. Zij reist Europa rond op zoek naar steun en geld. Zij vertegenwoordigt haar land tijdens de uitvaart van de Britse koningin Elizabeth en roept het Lagerhuis op „de tragedie van mijn land niet te vergeten en niet te wennen aan ons lijden”. Zij vraagt in het Amerikaanse Congres om wapens en gaat bij de Bidens op de thee. Ze brengt Oekraïense en internationale organisaties samen die zich richten op traumaverwerking. En ze vraagt aandacht voor het lot van vrouwen en kinderen in de oorlog. Ze profileert zich als de soft power naast Zelensky’s hard power.

Hoe kwetsbaar zij zelf nog altijd is, blijkt uit de militaire controleposten die gepasseerd moeten worden om überhaupt de wijk met regeringsgebouwen in Kiev te mogen betreden. Dat kan alleen na een persoonlijke veiligheidsscreening en onder begeleiding. Wanneer Zelenska niet op reis is, ontvangt ze gasten en geeft ze interviews in een daglichtloos zaaltje in het voormalige communistisch hoofdkwartier waar sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne (1991) de adviseurs van de president kantoor houden. Voorbij nog een checkpoint en een metaaldetector leidt een labyrint van deels met zandzakken gebarricadeerde, onverlichte gangen daarnaartoe. Zelfs een stappenteller en een e-reader mogen niet mee naar binnen in de door een gewapende soldaat bewaakte kamer.

Buiten ligt eind november de eerste sneeuw en schommelt de temperatuur rond het vriespunt. Veel mensen in de hoofdstad en daarbuiten zitten zonder elektriciteit, gas en stromend water, waardoor ook de verwarming en de stabiliteit van het internet haperen. Na verliezen op het slagveld en de terugtrekking uit Cherson richt Rusland zich op het met raketten en drones stukschieten van essentiële voorzieningen voor burgers. Daarbij vallen ver van het front nog altijd dodelijke slachtoffers. „De aanhoudende strijd is vreselijk vermoeiend, we zijn emotioneel uitgeput. Wanneer je een marathon loopt, weet je dat het zwaar zal zijn, maar je weet hoe lang je moet rennen. Onze weg lijkt soms eindeloos, maar we kunnen niet opgeven”, zegt ze. „Het is deze winter voor heel veel mensen een kwestie van overleven.”

Zelenska verstaat Engels prima. Zo spreekt ze onmiddellijk tegen dat zijzelf wat betreft die ontberingen in een gouden kooi zit. Ze kan binnen haar eigen land nauwelijks reizen om als moeder van de natie een arm om de schouders van slachtoffers te slaan, maar in de regeringsgebouwen blijft de stroom aan bij geplande blackouts, haar water is altijd warm. „It is not golden”, reageert ze met een schaarse lach. Toch kiest ze ervoor om vragen in het Oekraïens te beantwoorden en te laten vertalen. Ze praat vriendelijk, bedachtzaam en is terughoudend, vooral in vertellen over het wel en wee van haar man – die ze nog steeds nauwelijks ziet. Ze wil alleen zeggen dat de manier waarop hij zijn ongewenste taak als oorlogspresident invult – standvastig en ondanks de ellende met enige humor – „mij niet verbaast”. Anderen zien nu een kant van hem die zij al decennia kent.

Plichten van de presidentsvrouw

Leeftijdsgenoten Olena Kiyashko en Volodymyr Zelensky groeiden op in Russisch sprekende families in de vervuilde industriestad Kryvy Rih, ruim vierhonderd kilometer ten zuidoosten van Kiev. Zo’n plek waar ook nadat de Sovjet-Unie uiteenviel de culturele band met Rusland decennia sterker bleef dan het Oekraïens nationalisme. De twee leerden elkaar kennen op de middelbare school en werden verliefd op de universiteit, waar zij architectuur en hij rechten studeerde. Studies waar ze weinig mee deden nadat het lokale cabaretgezelschap ‘Kvartal 95’ dat zij hadden opgericht, uitgroeide tot een productiemaatschappij van televisieshows. Hij was de steracteur en komiek en zij de scriptschrijver. Hij stond in de schijnwerpers en zij achter de schermen. In 2003 trouwden ze en kreeg zij de vrouwelijke variant van zijn achternaam: Zelenska.

Lees ook: Over de jonge jaren van Volodymyr Zelensky (en hoe Olena en hij elkaar ontmoetten)

Zelensky werd een beroemde – en rijke – televisieacteur. In de komische serie Dienaar van het volk (2015-2019) speelde hij al de president van Oekraïne voordat hij het in 2019 echt werd. Minder bekend is dat hij, toen hij op Oudejaarsavond 2018 live op televisie zijn kandidatuur aankondigde, dat niet vooraf met Zelenska had overlegd. Waarschijnlijk omdat hij wist dat zij niet enthousiast zou zijn over een leven in de politiek en hij haar zo voor een voldongen feit kon plaatsen.

Jaren later wil Zelenska niet zeggen of ze daar verbijsterd of boos over was. Wel dat het leven als first lady haar zwaar viel. „Ik begrijp dat niet iedereen je aardig kan vinden en dat het een politieke strijd is, maar vanaf de eerste dag van de campagne kregen wij allebei zoveel negativiteit over ons heen. Ik trek me die beledigingen persoonlijk aan.” Ook haar relatie werd er minder vrolijk van. „Wij hebben altijd heel veel lol samen. We zijn ook een beetje concurrenten en halen steeds grappen met elkaar uit. Ik moest mezelf gaan tegenhouden om dat te doen want je kan niet, waar andere mensen bij zijn, de president voor gek zetten.” Ze had weinig met de plichtplegingen die als presidentsvrouw van haar verwacht werden en kwelde zichzelf door alle hatelijke reacties te lezen die ze op haar sociale media kreeg. Een slechte gewoonte waar ze abrupt mee moest stoppen toen ze in de vijf weken dat ze met haar kinderen ondergedoken zat ook haar telefoon had moeten inleveren en via handgeschreven briefjes met de buitenwereld moest communiceren.

„Het klinkt misschien vreemd, maar ik voel me nu zelfverzekerder dan toen. Niet comfortabeler, maar wel sterker. Mijn persoonlijke emoties en ongemak zijn zo klein in vergelijking met wat andere mensen meemaken, dat ik geen recht heb om op wat voor manier dan ook onzeker te zijn.” Sinds ze na Oekraïens succes in de slag rond Kiev terug kon keren, vervult ze functies waarin ze zich nuttig voelt: de rol als ambassadeur van haar land en pleitbezorger voor aandacht voor de trauma’s van alle Oekraïners.

Zelenska kleedt zich conservatief, met hoog dichtgeknoopte blouses, donkere coltruien, lange rokken of ruimvallende broekpakken. Ze draagt weinig make-up en heeft haar blonde haar vaak in een opgestoken vlecht. Haar opvallendste sieraad is een broche van een vredesduif met een bungelend besje aan zijn snavel. Ze blijft verlegen en zenuwachtig wanneer ze op een internationaal podium moet spreken of om financiële en materiële hulp moet vragen. Maar ze wordt overal met open armen ontvangen en heeft veel steun aan de betrokkenheid van andere first ladies. „Ik bel vanaf het begin regelmatig met Brigitte Macron en Agata Duda, de presidentsvrouwen van Frankrijk en Polen. Jill Biden en de first ladies van Letland en Litouwen zijn zelfs naar Oekraïne gekomen, dat is erg dapper van ze.” Ze hoeft het reizen en publiekelijk optreden niet leuk te vinden om er bescheiden bevrediging uit te halen. „Vanuit een oprechte emotie en verlangen om op dit moment van nut te zijn, maar ik overschat mijn capaciteiten niet.” Gevraagd naar haar succes noemt ze niet de onderhandelingen met de beslissers in Brussel en Washington, maar „zien hoe een gewond meisje dat met onze hulp naar Amerika is gebracht voor het eerst haar prothese kan gebruiken”.

„Ik wil echt geloven in posttraumatische groei: dat iedereen van deze beproevingen beter, moediger en veerkrachtiger zal worden. Ook ik”

Ze zegt dat haar rol als ambassadeur vanzelf is gegroeid. Zelensky, die net als andere mannen in de gevechtsleeftijd Oekraïne niet verlaat, spreekt de wereld alleen per video toe. Daarom werd zij zijn internationale gezant. Gevraagd naar de fenomenale sociale-media-campagne van zowel het Oekraïense ministerie van Defensie, de president en haarzelf zegt ze „geen weet” te hebben van „een wereldwijde PR-strategie” die daarachter zit. De aanpak met dagelijkse filmpjes, memes, gelikte foto’s en meertalige posts over het leed van gewone Oekraïners op Facebook, Instagram, Twitter, Telegram en TikTok dient duidelijk een dubbel doel: in eigen land de moraal van de bevolking stutten én daarbuiten de aandacht vasthouden. Het contrast tussen enerzijds haar frêle verschijning, Zelensky die zich stoer tussen de soldaten en burgers mengt na de bevrijding van een stad als Boetsja of Cherson en anderzijds Poetin die zich in Moskou verschanst achter een absurd lange tafel, komt overal over.

Getraumatiseerde zoon

Haar buitenlandse reizen voelen als een privilege, maar zijn ook beangstigend. „De eerste keer dat ik zonder de kinderen op reis was, had ik de luchtalarm-app die we allemaal gebruiken om te weten wanneer regio’s onveilig zijn, nog op Kiev ingesteld. Toen die afging was ik erg bezorgd: wie zorgt er voor hen nu zij de schuilkelder ingaan? Het voelde machteloos om daar geen controle over te hebben.”

Sinds zij in april weer terugkeerde naar Kiev is het gezin Zelensky „helaas nog niet” werkelijk herenigd. „Wij slapen elders, de president op zijn werk.” Ze telt op haar vingers hoe vaak het gezin samen heeft kunnen eten en komt niet verder dan vier. „We bellen hem voor we naar bed gaan en soms zie ik hem hier”, in het presidentiële kantoor. Als haar kinderen slapen ligt zij vaak wakker, alleen. „Ik kan eindeloos naar nieuws zoeken. ’s Nachts komen de ellendige gedachten.”

Vooral haar negenjarige zoon „mist zijn vader vreselijk”. Ze heeft haar jongste sinds het begin van de oorlog zien veranderen van „een vrolijk kind met een heleboel interesses in iemand die alleen maar bezig is met soldaat worden”. Kyrylo „wijst alles af wat niet met het leger te maken heeft. Vóór de oorlog danste hij graag, maar nu weigert hij categorisch. ‘Hier zal ik later toch niets aan hebben’, zegt hij dan.” Hij heeft nu een blauwe plek onder zijn oog van een stoeipartij op school. Het baart haar zorgen. „Ik zou niet willen dat hij gaat vechten als hij volwassen is. Iedereen begrijpt dat Oekraïne verdedigd moet worden en toch is het voor elke moeder een nachtmerrie dat haar zoon naar het front gaat.”

Ze ziet haar zoons gedrag als diens psychologische manier om met de oorlog om te gaan. „Niemand in Oekraïne kan zeggen dat hij helemaal in orde is.” Haar meeste werk in eigen land heeft daarmee te maken. „Na de oorlog zullen naar schatting anderhalf miljoen beschadigde militairen terugkeren in de samenleving. En dan tel ik de burgers die gewond raken, die ooggetuigen zijn van moorden, dierbaren verliezen en hun huis kwijtraken nog niet mee. Wij Oekraïners zijn allemaal op een of andere manier getraumatiseerd. We kunnen niet wachten op de overwinning om daarmee bezig te zijn.”

In een land waar voorheen weinig aandacht was voor geestelijke gezondheid, hoopt Zelenska de ruimte te scheppen om over de pijn te praten. Al ziet ze die voor zichzelf nog nauwelijks. „Het is moeilijk om jezelf nu te analyseren, daar is geen tijd voor. Waarschijnlijk zullen we pas na de overwinning ontspannen en echt beseffen wat er met ons is gebeurd. Dan moet er een systeem zijn dat mensen kan helpen met hun geestelijke problemen. We zullen tientallen jaren met de fysieke en mentale gevolgen kampen. Maar ik wil echt geloven in posttraumatische groei: dat iedereen van deze beproevingen beter, moediger en veerkrachtiger zal worden. Ook ik.”

Om zichzelf sterk te houden, probeert ze te mediteren („ik ben er nog niet erg goed in”) en te genieten van kleine dingen. Maar gevraagd naar haar mooiste moment van het jaar 2022 zegt ze dat zelfs dat niet lukt. „We hadden in Oekraïne een hele mooie zomer. Dan keek ik omhoog en dacht: hoe kan in zo’n prachtige lucht zoiets gruwelijks als een raket vliegen.”

Woede, haar primaire reactie van 24 februari, overheerst nog steeds. En hoewel ze met haar kinderen en in haar officiële hoedanigheid als first lady altijd Oekraïens spreekt, borrelt die boosheid en afschuw tegen Poetin en diens geweld op in het Russisch. „Ik zou liegen als ik zou zeggen dat dat er niet doorheen glipt. Woede uit zich in je moedertaal. En mijn woede [tegen de Russen] zal, vrees ik, eeuwig zijn.”