Elke keer als ze in Oekraïne is, bezoekt schrijver en historica Olesya Khromeychuk het graf van haar broer Volodja. Op de begraafplaats in Lviv waar hij ligt, heeft ze er de afgelopen twee jaar honderden nieuwe graven bij zien komen. „Ondraaglijk en hartverscheurend”, zegt ze, via Zoom vanuit Londen. „Al die rouwende gestaltes rond de verse graven. Dan herken ik mezelf. En het geeft me inzicht in de grootte van het trauma. Ik voel zoveel pijn. Vanwege mijn persoonlijke tragedie, maar ook vanwege de omvang van het verlies dat wij als natie op dit moment doormaken.”
Lezers kennen Khromeychuks broer Volodja uit De dood van een soldaat verteld door zijn zus (2022). Daarin beschrijft ze hoe ze omgaat met het verlies van haar oudere broer, die in 2017 omkwam bij de oorlog tegen Rusland in Oost-Oekraïne. Eerst was er alleen de rouw om haar broer, maar sinds de grootschalige Russische invasie in februari 2022 voelt het alsof ze de pijn van alle Oekraïense slachtoffers draagt, zegt ze. Bij haar boekpresentatie in Kyiv in september, vertelt ze, stapten jonge vrouwen op haar af die net als zij een broer of familielid hadden verloren in de oorlog. Ze vroegen haar advies hoe om te gaan met hun verdriet. „Dat kan ik niet geven”, antwoordde Khromeychuk. „Iedere dood en het verdriet daarover is uniek. Iedereen rouwt op zijn eigen manier.”
Cultureel pleitbezorger
Khromeychuk staat op het punt af te reizen naar de Verenigde Staten, voor een TED Talk, waarin ze zal benadrukken hoezeer Oekraïne vecht voor zijn bestaan na eeuwenlange onderdrukking door Moskou. Ze geldt als een cultureel pleitbezorger voor Oekraïne. Als directeur van het Oekraïens Instituut in Londen, waar ze begin deze eeuw met haar ouders naar toe emigreerde, treedt ze op als een ambassadeur voor haar land. Sinds de Russische invasie in haar land van 2022 bezocht ze Europese landen, Japan en Australië om het bewustzijn van en de kennis over Oekraïne wereldwijd te vergroten. Tegelijkertijd hoopt ze via haar reizen de oprichting van Oekraïense studiecentra op universiteiten aan te moedigen en te bespoedigen.
Met haar reizen toont ze haar gedrevenheid en strijdvaardigheid. Zo komt ze ook over in het Zoom-gesprek: vastberaden en energiek. En doordrongen van het belang om Oekraïne onder de aandacht te houden, omdat het land afhankelijk is van financiële en militaire buitenlandse steun. Ze is dan ook niet te beroerd om te benoemen welke steken het Westen heeft laten vallen.
In De dood van een soldaat verteld door zijn zus schrijft ze dat de oorlog haar huis binnenkwam op het moment dat haar broer naar het front vertrok. Het bepaalde de colleges over oorlogen die ze geeft als historica. In haar boek schrijft ze dat een student op haar afstapt en vaststelt dat zij niet praat over kaarten en vlaggetjes, maar over mensen.
Vanuit Londen zegt ze daarover: „We kunnen niet over oorlogen praten zonder de mensen te ontmoeten die ze meemaken. Daarom reis ik ook naar Oekraïne. We moeten de stemmen daar horen, omdat zij degenen zijn met kennis, niet wij.”
Dit werk deed ook haar landgenote, schrijfster en onderzoekster Victoria Amelina, die omkwam bij een Russische raketaanval afgelopen zomer in de Oost-Oekraïense stad Kramatorsk. Amelina had zich ontpopt tot onderzoeker naar Russische oorlogsmisdaden. Ze reisde Oekraïne af om getuigen te spreken, de oorlogsschade op te nemen en oorlogsmisdaden vast te leggen. Terwijl Amelina op rondreis was, trof een raket het restaurant waar ze op dat moment zat. Ze overleed begin juli aan haar verwondingen, 37 jaar oud.
Khromeychuks verdriet geldt tevens Amelina’s overlijden. Zij symboliseerde de Oekraïense cultuur die Rusland, zo betoogde zij, wil vernietigen. Kerken, musea en scholen in Oekraïne worden gebombardeerd. Khromeychuk (39) sprak Amelina drie maanden voor haar dood in Londen. „Zij was zo moedig en vastberaden: ze sprak met mensen die leden onder oorlogsmisdaden en ze verzamelde bewijsmateriaal voor gerechtigheid. En dan wordt uitgerekend zíj gedood – bij een oorlogsmisdaad. We zullen haar werk en haar nalatenschap moeten voortzetten.”
Haar overlijden werd wereldnieuws, een van de wrange gevolgen van de oorlog. Oekraïense literatuur wint door de oorlog aan internationale belangstelling. Daarvóór, vermoedt Khromeychuk, hadden Britse boekwinkels gewoonlijk geen aparte plank voor Oekraïne. Die was er wel voor boeken over Rusland en van Russische schrijvers, doorgaans naast een paar Poolse en Oost-Europese boeken en misschien een boek van de bekendste Oekraïense schrijver, Andrej Koerkov, zegt ze. Na 24 februari 2022 creëerden boekwinkels wél schapruimte voor Oekraïne. En inmiddels ziet Khromeychuk dat boekwinkels hun speciale Oekraïne-sectie weer weghalen: Oekraïense boeken worden nu meestal gecategoriseerd als Oost-Europese literatuur.
Uw boek en het werk van andere Oekraïense schrijvers werden mede populair door de oorlog. Is dat pijnlijk?
„Dat is zeer pijnlijk. Deze prijs had nooit betaald mogen worden. Dit is niet de manier waarop literatuur of cultuur ontdekt moet worden. De belangrijkste reden dat de wereld de Oekraïense cultuur nu ontdekt, is dat Rusland die probeert te vernietigen. Dat kan toch geen reden zijn om een land te leren kennen? West-Europese burgers moeten zich afvragen waarom ze voorheen níét bekend waren met de Oekraïense cultuur, en evenmin met een groot deel van deze regio.”
Waarom is dat zo, denkt u?
„Omdat de kennis over de regio werd voortgebracht vanuit Rusland. De westerse aandacht was Moskou-gecentreerd. Oekraïne paste daar niet tussen. De meeste mensen zullen thuis boeken hebben van Russische schrijvers. Als docent Oost-Europese geschiedenis ‘smokkelde’ ik Oekraïne in het lesprogramma.”
Hoe houdt u de populariteit van Oekraïense cultuur en literatuur nu vast?
„We moeten uitleggen dat Oekraïne relevant is voor de wereld. Rusland probeert het te vernietigen. Als je over Oekraïne leert, zul je ons ook als Europeanen leren kennen. Zie Oekraïners daarom ook als mensen die zich zorgen maken over klimaatverandering en vernietiging van het milieu. Niet alleen vanwege Tsjernobyl, maar ook door wat Rusland op dit moment doet, zoals de vernietiging van de Kachovkadam met verwoesting van de natuur tot gevolg.”
Khromeychuk merkte dat „Oekraïners afgelopen tijd bang werden dat de wereld hen zou vergeten”. Met de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober verdween Oekraïne van de voorpagina’s. De aandacht zakte ook weg door het uitblijven van snel Oekraïens succes op het slagveld. Het tegenoffensief dat begin juni startte, bracht niet de gehoopte doorbraak, erkende de hoogste Oekraïense legerleider Valeri Zaloezjny al in november tegenover het Britse tijdschrift The Economist. Westerse oorlogsmoeheid ligt daardoor op de loer, wat in het voordeel is van Rusland. Steeds vaker krijgt ze van buitenlandse media de vraag waarom Oekraïne niet sneller wint.
Dat irriteert haar, is te merken aan de krachtige zinnen en stevige handgebaren waarmee ze haar betoog onderstreept. „Waarom vragen ze zich niet af waarom de levering van westerse wapens, munitie en gevechtsvliegtuigen telkens wordt uitgesteld? Wij vragen daar al om vanaf de eerste oorlogsdag! Maar iedere keer is er een enorme vertraging. Drie maanden. Vier maanden. Zes maanden. Het Westen laat zich chanteren door Ruslands nucleaire dreigementen. En ondanks dit alles houden wij stand tegen een veel groter leger. Maar zo wordt het zelden weergegeven.”
Rusland heeft zijn oorlogsdoelen niet veranderd. Het is nog steeds uit op de vernietiging van Oekraïne als staat, en op de vernietiging van de cultuur, benadrukt ze. Daarom moet de Oekraïense territoriale integriteit worden hersteld tot aan de grenzen van 1991. „Alles wat daar niet aan voldoet, betekent dat Rusland profiteert van misdaden. Met als gevolg dat het dat blíjft doen, zolang het zijn doel niet heeft bereikt. Als we Rusland het signaal geven dat het oké is om een deel van Oekraïne te houden, dan zal dit de Russen alleen maar aanmoedigen.”
‘Acht jaar straffeloosheid’
In het interview met The Economist roept de Oekraïense opperbevelhebber Zaloezjny het Westen op tot meer technologische wapensteun. Het is volgens hem de enige weg naar een Oekraïense eindzege. Khromeychuk deelt die mening. Rustig, als een docent die haar leerlingen de lesstof bijbrengt, legt ze uit wat er moet gebeuren voor een Oekraïense overwinning. „Mijn antwoord op de vraag hoe je deze oorlog beëindigt? Luister naar Oekraïne. Investeer in de overwinning. En lever niet met vertraging wapens en munitie om vervolgens een wonder van ons te verwachten op het slagveld.”
Ter nagedachtenis aan het werk van Amelina, vindt Khromeychuk, is het daarnaast van „cruciaal belang” dat Rusland boet voor zijn oorlogsmisdaden. „Een van de redenen dat we nu zijn waar we zijn met deze verschrikkelijke oorlog, is dat er geen gerechtigheid was. Acht jaar lang gold straffeloosheid. Rusland werd niet gestraft voor het bezetten van de Krim in 2014. Rusland werd niet gestraft voor het beginnen van een oorlog in Oost-Oekraïne en het bezetten van gebieden daar.”
Het is de verantwoordelijkheid van de internationale gemeenschap, stelt ze, om ervoor te zorgen dat er nu wél recht wordt gedaan. „Dat beïnvloedt ons begrip van gerechtigheid wereldwijd.”
En dáárvoor is weer nodig te doen wat Amelina deed: verhalen verzamelen van mensen die de oorlog meemaken. Dat doet Khromeychuk dus ook. „Als wetenschapper vertrouw ik op bewijs. Bewijzen komen voort uit gesprekken met mensen, uit het optekenen van hun ervaringen.”
Als ze bij het graf van haar broer staat, voelt ze naast verdriet ook woede. Ze heeft de oorlog zien escaleren sinds zijn dood. „Waar ik mee worstel, is dat toen mijn broer stierf niemand aandacht besteedde aan Oekraïne en de oorlog. Op het moment dat Volodja werd vermoord, hield niemand Rusland er verantwoordelijk voor. En nu blijkt: er zijn talloze doden nodig voordat mensen omkijken naar mijn land. Het is heel moeilijk met dat gevoel om te gaan.”
