N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
NRC Handelsblad
Politiek
SAMARA, 29 MEI. Michail Gorbatsjov, de laatste leider van de Sovjet-Unie, winnaar van de Nobelprijs voor de vrede en nu presidentskandidaat, stapt uit zijn auto en kijkt wie er is om hem te begroeten. Er is niemand. Langs de Wolga staat een straffe wind en de kade van Samara, een provinciestad 900 kilometer ten zuidoosten van Moskou, is geheel verlaten. Ja, er stond zojuist nog een groepje mensen, maar zij bleken op de bus te wachten en die rijdt nu net weg.
Gorbatsjov is weer alleen met een handjevol Westerse journalisten, zoals wel vaker tijdens deze verkiezingscampagne. “Ach, ik hou van wandelen in de frisse lucht, het is goed tegen een kater”, zegt hij dan maar. En wat volgens het programma een ‘bad in de menigte’ had moeten worden, loopt uit op een ommetje met buitenlandse correspondenten. Gorbatsjov steekt zijn hand uit als er een jogger voorbijkomt, maar die kijkt niet op of om.
Van de elf kandidaten die meedoen aan de Russische verkiezingen is Michail Gorbatsjov na president Jeltsin degene die in het Westen de meeste herkenning opwekt. In Rusland zelf gaat zijn kandidatuur bijna onopgemerkt voorbij. De media besteden nauwelijks aandacht aan hem. De andere kandidaten nodigen hem voor hun coalitiebesprekingen niet uit. In opiniepeilingen eindigt de oud-president ergens achteraan, met een aanhang van ongeveer één procent.
Terwijl Gorbatsjov in het Westen geldt als de leider die de Koude Oorlog heeft beëindigd, wordt hij door veel landgenoten gezien als de man die de Sovjet-Unie uiteen heeft laten vallen. “Waarom heeft u Polen weggegeven”, wordt hem zelfs gevraagd tijdens een toespraak in Samara. “Aan wie heb ik Polen weggegeven? Alleen maar aan de Polen zelf”, antwoordt Gorbatsjov. Het overtuigt de vragensteller niet.
Sommige oudere Russen zien Gorbatsjov als de schuldige met wie al hun problemen zijn begonnen. “Onder Brezjnev leefden we tenminste rustig”, zo bijt een tandeloos vrouwtje hem toe als hij in Samara de markt bezoekt. Kiezers die wel positief over glasnost en perestrojka denken, zoals hoger opgeleiden, stemmen op 16 juni op Boris Jeltsin. De zittende president is volgens hen de enige die een terugkeer van de communisten kan voorkomen.
Tijdens zijn campagne trekt Gorbatsjov nog de meeste aandacht als historische bezienswaardigheid. De studenten van het Instituut voor Lucht- en Ruimtevaart, dat de kandidaat op de eerste dag van zijn tweedaagse bezoek aan Samara bezoekt, ontvangen Gorbatsjov met nieuwsgierige blikken. De aula van het instituut is tot op de laatste stoel bezet. Als de kandidaat gelegenheid geeft tot vragen, blijkt waarnaar de belangstelling uitgaat.
“Michail Sergejevitsj, hoe is het met Raisa Maksimovna”, zo luidt de eerste vraag. De tweede: “Michail Sergejevitsj, waarom heeft u zo’n hekel aan alcohol?” De derde: “Wat vindt u van de moppen over uzelf?” De vragen worden, zoals in Rusland gebruikelijk is, op briefjes geschreven en naar voren doorgegeven. Daar leest Gorbatsjov ze hardop voor.
En zo vertelt de kandidaat over zijn vrouw, destijds de eerste echtgenote van een Sovjet-leider die uitgebreid in de publiciteit trad. Hij verdedigt nog eens zijn gewraakte campagne tegen alcohol, die hem halverwege de jaren tachtig de bijnaam secretaris-mineraal opleverde. Hij vertelt, hoewel niet erg vlot, een mop.
De meest gestelde vraag is deze: “Michail Sergejevitsj, wat denkt u van Mr. Dadoeda?” Gorbatsjov zucht: “Alweer Dadoeda.”
Mr. Dadoeda is de naam van een Russische popartiest die succes boekt met een compilatie van bekende Gorbatsjov-frasen op ritmische muziek. “Ik begrijp uw reactie”, klinkt Gorbatsjovs stem deze zomer op menig dansfeestje. “Op het platteland is het sterftecijfer van vee gestegen.” De tekst wordt begeleid door harde bassen en extatisch gekreun van een vrouw. “Ik hou persoonlijk meer van klassiek”, zegt Gorbatsjov in Samara tegen de studenten.
De zaal klapt, lacht en ziet nieuwe mogelijkheden. “Michail Sergejevitsj”, zo leest Gorbatsjov het volgende briefje voor, “klas 4b zal op u stemmen als u onze lerares natuurkunde Julia Antonovna de hartelijke groeten doet!” De studenten joelen en de man die vijf jaar geleden nog één van de machtigsten ter wereld was, lacht schaapachtig mee. Er volgen nog meer groeten, felicitaties met het behalen van examens en een uitnodiging om bier te drinken in een studentenflat. “Misja! Misja!”, gillen zelfs een paar meisjes, alsof de 65-jarige presidentskandidaat een popster is.
Gorbatsjov geniet ervan, zo lijkt het. Hoewel hij later toegeeft niet helemaal te begrijpen hoe de jongste generatie de vrijheden gebruikt die hijzelf Rusland heeft gegeven, is er die trots die grootvaders voelen over actieve kleinkinderen. “Jongeren zijn mijn belangrijkste electoraat”, zegt hij tijdens de wandeling langs de Wolga. “Zij houden van Gorbatsjov. Overal waar ik kom is er dat contact.”
Het kan de oud-partijleider misschien worden vergeven joligheid te verwarren met populariteit, want sommige jonge kiezers geloven werkelijk in zijn kandidatuur. “Gorbatsjov is nieuw”, verklaart Anna Kilimyk, tweedejaarsstudent en één van de organisatoren van het bezoek aan Samara. Zij pleit voor ‘verandering’ en wil daarom niet op de zittende president Jeltsin stemmen. Grigori Javlinski, de relatief jonge econoom die zich presenteert als democratisch alternatief, “kan de leiding van dit land niet aan”.
Gorbatsjov draagt geen verantwoordelijkheid voor de misdaad die de afgelopen jaren is opgekomen, hij heeft niets te maken met de oorlog in Tsjetsjenië, zo betoogt de negentienjarige. Tegelijkertijd is hij toch een ervaren politicus. Dat de oud-president zijn kans al heeft gehad, het argument dat veel Russen tegen Gorbatsjovs kandidatuur inbrengen, wordt door haar tegengesproken. “Hem is juist de kans ontnomen om het af te maken!”
Zelf biedt Gorbatsjov weinig antwoorden op de vraag waarom hij zich nou precies kandidaat heeft gesteld. Hij hamert erop dat het land een keuze wordt opgedrongen uit twee alternatieven die het niet wil. Als je de aanhang van Jeltsin en de communist Zjoeganov bij elkaar optelt, zo rekent Gorbatsjov zijn gehoor voor, “kom je hooguit op 35, misschien 40 procent. Dat betekent opnieuw een onpopulaire president en verdeeldheid in het land”.
Eigen plannen presenteert hij niet. Over de personen met wie hij als president het land wil besturen zegt Gorbatsjov slechts dat hij een lijst met honderd namen heeft. Die kan de kandidaat echter niet onthullen omdat dit ‘onfatsoenlijk’ zou zijn tegenover diegenen van hen die nu al bestuursfuncties bekleden.
Gorbatsjovs toespraken, die nog altijd niet uitblinken door beknoptheid, bestaan voor de helft uit kritiek op de communisten, die in augustus 1991 een machtsgreep tegen hem pleegden. De andere helft is kritiek op Boris Jeltsin, die hem in de nasleep van de coup overbodig maakte.
Misschien mist hij als fitte 65-jarige vooral de aandacht die hij kreeg voordat hij in 1991 voortijdig met pensioen werd gestuurd. De afgelopen vier jaar heeft Gorbatsjov lezingen gegeven, memoires geschreven, een wetenschappelijke stichting opgericht en zich tot voorzitter laten benoemen van de tot dan toe weinig bekende milieu-organisatie het Groene Kruis.
Voor wie het interesseert – en in Samara moest hij er vele vragen over beantwoorden – de oud-president verkeert in goeden doen. Hij geniet een pensioen van twee miljoen roebel per maand, 680 gulden. Zijn lezingen in de Verenigde Staten leveren zo’n 50.000 dollar per keer op, de rechten op de publicatie van de memoires heeft hij voor een miljoen dollar kunnen verkopen. Kortom, Gorbatsjov heeft weinig te klagen. Behalve over zijn plaats in de Russische geschiedschrijving.
“Michail Sergejevitsj, wilt u met deze campagne niet vooral uw reputatie in Rusland verdedigen”, zo wordt hem gevraagd tijdens de wandeling langs de Wolga. Gorbatsjov houdt de pas in – maar de correspondente van het Duitse RTL gebaart hem door te lopen omdat dat mooier is voor de tv-camera’s – en zegt: “Nee. Maar het is waar dat er door de informatieblokkade veel misverstanden bestaan over Gorbatsjov. En ik ben blij met elke kans om rechtstreeks met het volk te communiceren. Zo kan ik de misverstanden wegnemen en uitleggen wat Gorbatsjov wilde.”
Met ‘de informatieblokkade’ doelt Gorbatsjov mede op de neiging van de Russische media tijdens deze verkiezingscampagne bijna uitsluitend aandacht te geven aan Jeltsin en Zjoeganov, waarbij de zittende president wordt voorgesteld als vader des vaderlands en de communist als het Rode Gevaar. Bij Gorbatsjovs trip naar Samara zijn noch de landelijke televisiezenders, noch de landelijke kranten of persbureaus aanwezig. Joeri Streljets, politiek redacteur van de plaatselijke Samarskaja Izvestija, volgt het bezoek wel. Maar voorpaginanieuws zit er niet in, verklaart hij. “Wij zijn meer op de hand van Jeltsin.”
Als er al wordt bericht over de campagne van Gorbatsjov, is het in negatieve zin. Zoals vorige maand in Omsk toen hij werd geslagen door een man die zei wraak te willen nemen “voor alles wat hij ons land heeft aangedaan”. In Samara concentreert de lokale televisie zich op de vraag of hij zijn kandidatuur niet beter kan intrekken. Is op deze manier de campagne niet eerder slecht dan goed voor Gorbatsjovs reputatie?
In het vliegtuig terug, waar de voormalig bewoner van het Kremlin net als iedereen een doorgezakte stoel krijgt toegewezen en gerimpelde metworst met oud brood krijgt voorgezet, zegt echtgenote Raisa Maksimovna daarover het volgende: “De waardigheid van een man kan alleen worden aangetast door zijn eigen gedrag, hoezeer andere mensen ook proberen hem te vernederen. Michail Sergejevitsj voelt zich verantwoordelijk voor de hervormingen. U weet in welke crisis ons land verkeert. Het is als hervormer dat hij deze moeilijke keuze heeft gemaakt.” Gorbatsjov zelf is op dat moment druk met het uitdelen van handtekeningen.
