Oekraïne-film ‘Donbass’ draait opnieuw in de bioscopen als benefiet

De Oekraïense film Donbass uit 2018 is deze week terug in 28 Nederlandse bioscopen. De recette gaat naar Oekraïense vluchtelingen, al hoeft liefdadigheid niet de reden te zijn om dit macabere, voortreffelijke drama van regisseur Sergej Loznitsa in te halen – want u sloeg hem indertijd over, is het niet? Mocht u willen weten in welk land Rusland zijn zuiderbuur kan veranderen, dan is deze film onmisbaar.

Donbass is een episodische film over de onder Russische regie in 2014 afgescheiden ‘volksrepublieken’ Loegansk en Donetsk; de fameuze ‘groene mannetjes’ bezetten toen de Krim. Het is Jeroen Bosch in de 21ste eeuw, een luguber mozaïek van geweld, hebzucht en vernedering. De mannen in uniform plunderen, moorden of delen lijfstraffen uit.

Donbass is deels gebaseerd op reportages, deels ‘re-enactment’ van clips op YouTube: een weerzinwekkende bruiloft van de nieuwe macht, Russen die een Duitse reporter treiteren, een Oekraïense krijgsgevangene die vast wordt gebonden aan een lantarenpaal, waarna opgehitste voorbijgangers de ‘fascist’ bespugen en slaan. Het gaat vooral over de massieve haat- en desinformatiecampagne die het pro-Russische oosten van het land opstookte tegen het meer pro-Europese westen van het land. In het begin zien we hoe een Russisch ‘nieuwsitem’ wordt opgenomen: acteurs spelen een nepaanslag op een Russische trolleybus na. Schieten Russen later per ongeluk een echte raket in een bus – een verwijzing naar het neerhalen van de MH17 – dan elimineren ze daarna koeltjes ooggetuigen.

Desinformatie nieuwe stijl

Het is desinformatie nieuwe stijl: slechts deels via traditionele kanalen – kranten, radio, televisie. Het nieuwe slagveld zijn de sociale media. In de huidige informatieoorlog is iedereen met mobieltje propagandist, kan elke boodschap via likes, emoji’s, trollen, influencers en ‘nuttige idioten’ een enorm bereik krijgen, somberde Loznitsa indertijd in Cannes, waar Donbass in de prijzen viel. Met als gevolg dat iedereen acteert. „Dat doe je onbewust als er een camera is, en camera’s zijn nu overal.” In een van de weinige fictieve scènes van Donbass zien we hoe nepnieuws plots akelig echt worden. Loznitsa: „Het is ook voor makers niet zonder gevaar.”

Anno 2022 lijkt Oekraïne beter toegerust voor die strijd om de sociale media. Filmmakers dragen hun steentje bij, en Sergej Loznitsa is hun onbetwiste voorman: naast indringende, intens sombere speelfilms maakte hij talloze ‘found footage’-documentaires, vaak over de valse realiteit die Sovjet- en Russische media scheppen. In zijn kielzog is de Oekraïense film overwegend sober, politiek en realistisch.

Loznitsa, recent in Vilnius gesignaleerd, stapte deze week uit de European Film Academy vanwege de in zijn ogen ‘beschamend’ halfhartige reactie op de Russische invasie. Andere filmmakers trekken naar het front, met geweer of camera. Vanuit een kantoor in de stad Chernivtsi worden filmmakers voorzien van apparatuur om oorlogshandelingen en -misdaden vast te leggen. Een opmerkelijke rol speelt de Amerikaanse ster Sean Penn, die in Kiev was om voor Vice een documentaire over de Oekraïense president Zelensky te draaien. Hij legde daar nu even een oorlog vast.

Anderen hebben de wapens opgenomen, zoals regisseur Oleg Sentsov. Hij werd in 2014 tijdens het filmen op de Krim door de Russische autoriteiten gearresteerd en tot twintig jaar goelag veroordeeld. In 2019 kwam hij na intense druk vrij.

Vrijpartij tussen lijkzakken

Naast Donbass is er op dit moment ook nog de verdienstelijke Oekraïense film Olga in roulatie, over een turntalent dat in 2013 naar Zwitserland uitwijkt terwijl haar moeder, een journalist, haar leven waagt tijdens de volksopstand op het Maidanplein te Kiev. Een angstaanjagende ‘double bill’ met de opnieuw in roulatie gebrachte Donbass zou het gitzwarte, hopelijk niet profetische Atlantis van Valentin Vasjanovitsj zijn uit 2020. Daarin ruimt een veteraan anno 2025, ‘een jaar na de vrede’ in een door Oekraïne gewonnen oorlog, mijnen en lijken in een postapocalytisch landschap. Alles is giftig of kapot, een Euromanager informeert als een Big Brother arbeiders over de spoedige sluiting van hun metaalfabriek. Het eindigt met een morbide vrijpartij tussen lijkzakken: levenden en doden zijn lastig te onderscheiden in dit nieuwe Oekraïne. Alleen met infraroodcamera zie je het verschil.