Nieuwe machthebbers in Burkina Faso willen een radicale breuk

De rijen nog brandende karkassen van vrachtwagens, zwarte rookpluimen hoog in de lucht, zouden de voorbode blijken. Als een lange slinger hadden de tientallen vrachtwagens met zakken gierst, rijst, zeep en medicijnen zich voortbewogen over een weg die Burkinezen ‘de as van de dood’ zijn gaan noemen. De weg van Ouagadougou naar Djibo, de ooit bruisende handelsstad in Burkina Faso’s extreme noorden, die nu aan de rand van de afgrond staat.

Sinds februari worden de inwoners van Djibo omsingeld door jihadisten die het leven er langzaam uit knijpen. De honger is nijpend, aan alles is tekort. Wanhopig werd gewacht op het door militairen begeleid konvooi dat vorige week enige verlichting had moeten brengen. Dat kwam nooit aan. Een korte tussenstop om te bidden eindigde in een hinderlaag van de jihadisten. Zeker elf, en volgens sommige berichten zelfs 27, soldaten kwamen om, ruim vijftig burgers die meereisden zijn nog vermist. De proviand smeulde weg.

Lees ook: Jihadi’s en Rusland zien kansen in Burkina Faso na nieuwe staatsgreep

De video’s die al snel rondgingen, de getuigenissen van wie kon vluchten, ze werden zelf een lont: al langer broeiende onvrede kon meteen tot ontploffing komen. Wist luitenant-kolonel Paul-Henri Sandaogo Damiba dat toen hij de beelden zag? Immers, een bloedige aanslag op een militaire basis in november 2021 deed hem en andere soldaten besluiten dat het genoeg was. Dat de president de situatie niet onder controle had. Dat zij het moesten overnemen.

Nog geen jaar later is Burkina Faso twee staatsgrepen verder. Zondag stapte president Damiba op na een dramatisch verlopen weekend waarin boze betogers de straat op gingen om zijn vertrek te eisen terwijl verschillende legereenheden tegenover elkaar kwamen te staan. Damiba trok daarbij aan het kortste eind. In de woorden van de nieuwe leider, de 34-jarige kapitein Ibrahim Traoré, klonken echo’s van zijn voorgangers machtsgreep.

Ze moesten wel ingrijpen, zei ook hij, gezien de „voortdurende verslechterende veiligheidssituatie”.

Twee miljoen ontheemden

Djibo was de druppel, symbool van de beloftes die Damiba niet waarmaakte. Van een president die er niet in slaagde te voorkomen dat aan Al Qaeda en Islamitische Staat gelieerde groepen terrein bleven winnen, in het noorden, het westen, het zuidoosten. Van de meer dan drieduizend doden die alleen al dit jaar vielen, meer dan in heel 2021. Van de bijna twee miljoen ontheemden – waarvan tienduizenden juist naar Djibo waren gevlucht.

„Toen Damiba en zijn Mouvement Patriotique pour le Sauvegarde et la Restauration (Patriottische Beweging voor Bescherming en Herstel) de macht grepen, hadden mensen hoop dat de situatie beter zou worden, dat hij zou breken met de kwalen van de vorige regering”, zegt politiek analist en universitair docent Cheickna Yaranangoré vanuit Ouagadougou. „Het was een desillusie.”

Lees ook: En weer grijpen West-Afrikaanse soldaten de macht

De nieuwste coup, de zoveelste in de geschiedenis van Burkina Faso, dreigt het land verder in chaos te stortten. Sinds jihadisten rond 2015 vanuit Mali de grens overstaken, zakt Burkina Faso weg in een cyclus van geweld, aangevoerd door terroristen en burgermilities die hen zeiden te bestrijden maar zelf steeds gewelddadiger werden. Onschuldige burgers betaalden de prijs: aanslagen, vergeldingen, buitengerechtelijke executies.

Murw gebeukt en wanhopig klonk onder de 22 miljoen Burkinezen weinig protest toen in januari militairen de macht grepen. Sterker, er was vooral steun voor de 41-jarige Damiba, die bekend stond als anti-terreurexpert. „Geef me vijf maanden”, vroeg hij. Enkele weken later werd Djibo omsingeld.

Zo stapelden de teleurstellingen zich op. Ook binnen het leger, waar verdeeldheid tussen eenheden broeide. De scheuren werden de afgelopen maanden scherper, zegt Constantin Gouvy, Sahel-onderzoeker bij het Clingendael Instituut. „Er waren meningsverschillen over de inzet en bewapening van burgermilities, over Damiba’s pogingen op lokaal niveau dialoog met jihadisten te stimuleren en over zijn keuze voor internationale partnerschappen.”

Terwijl Damiba vooral op steun van oud-kolonisator Frankrijk bleef leunen, zwollen binnen het leger en ook zijn MPSR de stemmen aan voor samenwerking met Rusland.

Problemen van het vorige regime bleven ondertussen bestaan, zoals de corruptie en trage besluitvorming. Vooral de jonge officieren die Damiba aan de macht hielpen, verweten de president hen terzijde te schuiven en verkeerde prioriteiten te stellen. Hij zou meer bezig zijn met politiek bedrijven, zoals zijn bekritiseerde proces voor ‘nationale verzoening’, dan met wat hij had beloofd: de veiligheidssituatie aanpakken.

„Dezelfde generatiekloof zien we in de samenleving”, zegt analist Yaranangoré, verbonden aan het Nederlandse Instituut voor Meerpartijendemocratie. „75 procent van de Burkinezen is jonger dan 35 jaar, maar zij worden economisch en politiek buitengesloten, hun stem wordt niet gehoord. Deze jongeren willen een radicale breuk met het oude systeem.”

Breken met Franse neokolonisatie

Dat betekent ook: breken met de Franse aanwezigheid die zij als een onlosmakelijk onderdeel van dat systeem zien. Met bewondering kijken jonge Burkinezen naar Mali, waar de militaire machthebbers Franse troepen inruilden voor Russische huurlingen van de omstreden Wagner Group. Yaranangoré: „Ze zien Mali’s junta als echte panafrikanisten die zich hebben weten te ontworstelen aan de neokolonisatie van Frankrijk.”

In Telegram-groepen van Wagner werd de coup in Burkina Faso dit weekend toegejuicht, wat de speculaties voedde dat deze groep iets met de machtsgreep te maken zou hebben. Daar zijn geen aanwijzingen voor. Wat wel vaststaat: net als in Mali is Russische desinformatie in Burkina Faso wijdverspreid. De vuurtjes die daarmee zijn opgestookt, ontvlamden afgelopen weekend toen steunbetuigers van de nieuwe coupplegers met bakstenen Franse gebouwen aanvielen, sommigen met een Russische vlag als cape om hun nek.

Ibrahim Traoré, de nieuwe, jonge leider, zegt „nieuwe partnerschappen” te willen onderzoeken, al liet hij zich in interviews niet op Rusland vastpinnen. Vraag is of hij de hoop die velen op hem vestigen, kan waarmaken. In een videoverklaring waarin Damiba schoorvoetend zijn terugtreden aankondigde, leek hij zijn opvolger vast te waarschuwen. „Onze komst bracht veel hoop bij de mensen teweeg, tot het punt dat het ons verblindde voor de harde werkelijkheid van ons land.”

Een eerste gebaar maakte Traoré al. Dinsdag bracht het leger met helikopters een eerste lading hulpgoederen naar Djibo. Het zou gaan om zeventig ton aan voedsel en andere basisbehoeften.