Nasleep van de Braziliaanse presidentsverkiezingen kan weleens verhit worden

Na een maandenlange en polariserende campagne komt de Braziliaanse presidentsrace zondagavond tijd tot een climax. Als de stembussen in het grootste land van Zuid-Amerika om vijf uur ’s middags sluiten, moet binnen een paar uur duidelijk worden of de zittende, uiterst rechtse president Jair Bolsonaro (67) een tweede termijn krijgt, of dat zijn aartsrivaal, de sociaal-democratische ex-president Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva (76), terugkeert aan de macht. Wat staat er op het spel voor de regio en de rest van de wereld?

1 Lula was toch veroordeeld voor corruptie en zat in de cel? Hoe kan hij nog president worden?

De ex-president werd in 2018 in hoger beroep veroordeeld tot twaalf jaar celstraf voor corruptie. Hij werd meegezogen in het omvangrijke witwasschandaal Operatie Lava Jato, waarbij vorig decennium meer dan honderd politici en hooggeplaatsten werden opgepakt. Nadat hij 580 dagen had vastgezeten, werd Lula vrijgelaten en in 2021 werden alle aanklachten tegen hem ingetrokken door het Hooggerechtshof. De toenmalige rechtbank van Curitiba en rechter Sergio Moro, die Lula’s zaak hadden behandeld, waren daar niet bevoegd toe geweest. De zaak, oordeelde het Hof, had voor een federale rechtbank moeten worden gevoerd. Lula’s strafblad werd nietig verklaard en verscheurd, en dat maakte voor hem de weg vrij zich verkiesbaar te stellen.

2 Bolsonaro liet het coronavirus rondrazen. Wordt hij daar niet op afgerekend?

Bolsonaro heeft zich absoluut niet geliefd gemaakt tijdens de pandemie. Hij bagatelliseerde Covid-19 als een ‘griepje’ en hij wilde bovenal de economie draaiende houden. Meer dan 680.000 mensen overleden, waarbij Bolsonaro onder meer kan worden aangerekend dat hij laks handelde bij de aanschaf van bepaalde vaccins of die zelfs actief tegenhield.

Lees ook: Geen land blijkt immuun voor de coronachaos waarin Bolsonaro Brazilië laat wegzinken

Als de verkiezingen vorig jaar waren gehouden, was de kans groot geweest zijn dat hij hierop afgerekend zou zijn. Maar inmiddels lijken veel Brazilianen hun leven weer te hebben opgepakt, corona ligt achter hen en Bolsonaro heeft de afgelopen maanden volop financiële coronasteun verleend aan burgers. Er zijn ook Brazilianen die vinden dat Bolsonaro door de pandemie geen eerlijke kans heeft gekregen om te laten zien wat hij als president waard was.

3 Voor welke uitdagingen komt de nieuwe president te staan?

Allereerst zal hij Brazilië er weer economisch bovenop moeten trekken, nu het land financieel is gestagneerd. Hoewel de nationale munt real weer wat begint op te krabbelen, is de nasleep van de pandemie nog merkbaar. Naar schatting lijden er 33 miljoen Brazilianen honger, terwijl de honger onder de eerste regeerperiode van Lula (2003-’10) nagenoeg uitgeroeid was. Investeringen zijn hoognodig in onderwijs en gezondheidszorg. Brazilië is een van de meest ongelijke landen van Latijns- Amerika en de inkomensverschillen zijn tijdens de pandemie verder toegenomen.

4 Volgens peilingen is het een nek-aan-nekrace. Wat kan er gebeuren als een kandidaat nipt wint?

Wie er ook wint, Brazilië is door deze verkiezingsstrijd verder verdeeld en gepolariseerd geraakt. De ideologische verschillen tussen beide kandidaten zijn groot en de campagne is keihard en op de man gevoerd, met de inzet van veel nepnieuws. Bolsonaro zaait al jaren argwaan over instituties als de Kiesraad en het Hooggerechtshof en over elektronisch stemmen. Omdat die niet te vertrouwen zouden zijn, heeft hij al herhaaldelijk gezegd dat hij geen verlies accepteert, mocht Lula winnen. Lula’s achterban vreest juist dat nog eens vier jaar Bolsonaro betekent dat zijn beweging de democratie verder uitholt.

Lees ook: In de Braziliaanse politiek speelt God de hoofdrol

Hoe kleiner het verschil tussen beiden, hoe groter de kans dat Bolsonaro zal zinspelen op vermeende fraude. Er is een reële angst dat Bolsonaro het voorbeeld van zijn politieke geestverwant Donald Trump volgt. Hij zou zijn achterban tijdens de lange transitieperiode (de inauguratie is pas 1 januari 2023) kunnen opzwepen om zich samen met hem te verzetten tegen een vreedzame machtsoverdracht. De vraag is hoe ver de president hierin zou gaan en wat het leger dan zal doen. Bolsonaro flirt graag met de militaire dictatuur (1964-’85), maar anders dan destijds is zowel de militaire top als de zakelijke elite van het land tegenwoordig gekant tegen een staatsgreep.

5 Wat maakt deze verkiezingen cruciaal voor Latijns-Amerika en de rest van de wereld?

Brazilië is het grootste land van de regio en met zijn export van soja, vlees en granen een voedselschuur voor de rest van de wereld. Met Bolsonaro aan de macht raakte Brazilië de afgelopen jaren in Latijns-Amerika, maar ook wereldwijd, geïsoleerd en verloor het aan internationaal prestige. De afgelopen paar jaar kwamen in verscheidene Latijns-Amerikaanse landen linkse regeringen aan de macht. Bolsonaro verafschuwt hen, wat samenwerking in de regio stroef maakt. Hij zoekt de connectie met ideologisch gelijkgezinde leiders als premier Viktor Orbán in Hongarije of ex-president Trump in de VS.

Lees ook: Hoe Bolsonaro in zijn campagne Trump kopieert

Als Lula aan de macht komt, worden de belangrijkste economieën van Zuid-Amerika links geregeerd. Dit kan samenwerking, bijvoorbeeld op het gebied van handel, versoepelen.

De verkiezingen in Brazilië zijn ook cruciaal voor de Amazone. Bolsonaro wil het regenwoud economisch verder exploiteren, wat tot meer ontbossing zal leiden en gevaar oplevert voor inheemse groepen. De EU talmt om die reden met volledige ratificatie van een groot vrijhandelsverdrag met het Zuid-Amerikaanse landenblok Mercosur. Meerdere EU-regeringen willen eerst afwachten wie de komende jaren in Brazilië regeert.

Lees ook deze reportage over het belang van de verkiezingen voor de Amazone