Moeilijke moeders in twee persoonlijke documentaires

Films over familiegeheimen en gecompliceerde gezinnen zijn de laatste jaren in opmars, denk aan A Family Affair (Tom Fassaert, 2015) en Farewell Paradise (Sonja Wyss, 2020). Beide documentaires waren een grote hit bij pers en publiek op respectievelijk IDFA en IFFR. Aan dit rijtje worden deze week Puinhoop en Het verzwijgen toegevoegd, opnieuw twee documentaires over moeilijke moeders en de gevolgen van hun handelen op hun kind – de filmmaker.

Bij dit soort documentaires spelen vaste elementen een rol: het prominent aanwezig zijn van de regisseur, in beeld en als voice-over, het gebruik van familiefilms of foto’s en familieleden die de makers helpen persoonlijke geschiedenissen te ontrafelen, waarbij door onthulde geheimen een nieuw perspectief op het verzwegen verleden ontstaat, met catharsis als gevolg.

Bij een goede persoonlijke documentaire durft de maker zich schaamteloos bloot te geven, ook al levert dat soms pijnlijke momenten op. Juist die momenten zorgen ervoor dat de film in kwestie een gevoelige snaar raakt bij de kijker. Hetzelfde zie je bij wat emo-tv heet, de televisietrend die al decennialang goede kijkcijfers scoort.

Schaamte

In Het verzwijgen duikt Marieke van der Winden in het verleden van haar familie: „Mijn moeder groeide op in een besmet gezin.” Van der Windens opa was een NSB’er, een gegeven waar haar familie uit schaamte nooit over praatte. Het kostte haar dertig jaar om zich in dit „heikele onderwerp” te verdiepen, „ik durfde het niet”. Zij herinnert zich haar opa en oma als lieve mensen, maar hoe dieper Van der Winden in hun verleden duikt, hoe erger het wordt.

Het verzwijgen is als een ui die afgepeld wordt, met als kern de ontdekking dat haar opa vrijwillig naar Duitsland is gegaan om in Niedersachswerfen te helpen om V2-raketten te produceren, waarbij uitgemergelde dwangarbeiders uit concentratiekampen werden ingezet.

Als Van der Winden in Niedersachswerfen constateert dat het plaatsje er net zo uitziet als het Duitse dorpje waar ze als kind met opa en oma naartoe ging, wordt ze emotioneel. Wat een goede herinnering was, krijgt voorgoed een nieuwe betekenislaag.

Van der Windens documentaire is daarnaast een zoektocht naar haar moeder Lieke, over wie ze eigenlijk weinig weet. Als kind van NSB’ers moet zij geleden hebben. Uit gesprekken met familieleden blijkt dat Lieke depressief was, een zelfmoordpoging deed en elektroshocks kreeg, nota bene terwijl zij zwanger was. Het leidt bij Van der Winden tot meer begrip voor haar moeder, tegen wie zij zich als puber afzette. Meer nog dan een film over een foute familie is Het verzwijgen een mooi monument voor haar moeder.

Narcist

De moeder van Allard Detiger, de maker van Puinhoop, is volgens hem „een narcist met borderline” en wie de film ziet die hij gedurende tien jaar over zijn vrij onmogelijke moeder maakte, kan niet anders constateren dan dat hij een punt heeft. Zijn moeder drijft diverse zorgverleners tot wanhoop, de acute crisisdienst moet menigmaal uitrukken. Soms spreekt ze 25 berichten in op Detigers antwoordapparaat, met steeds verwijtender toon: „Jij laat mij ook barsten.”

Zij is een hoarder en met al die bewaarde spullen houdt ze vast aan het verleden dat Detiger in oude 8mm-filmpjes toont. Het was de tijd dat alles nog goed was en zij en Allard een symbiotische, zo niet verstikkende band hadden. Het is haar nooit gelukt om Allard los te laten, met alle gevolgen van dien voor zowel zoon als moeder. Een opvallende bekentenis van Allard tegen zijn jeugdvriend, dat hij een jaar in een psychiatrische kliniek zat, blijft onderbelicht, net als informatie over de rol van zijn afwezige vader (die nergens genoemd wordt). Detiger gaat uiteindelijk niet helemaal met de billen bloot, wat zijn documentaire minder krachtig maakt dan Het verzwijgen.