Brusselse beleidsmakers niet onverdeeld positief. Europa wil koste wat het kost vermijden dat er opnieuw tientallen migrantenboten zullen aanleggen aan de kusten wanneer de Middellandse Zee weer kalmer wordt. De vrees bestaat dat uiterst rechts – dat het al zeer goed doet in de peilingen – nog sterker zal scoren bij de Europese verkiezingen in juni als ze van migratie een dominant verkiezingsthema weten te maken.
Mede daarom sluit de Europese Unie zondag in Caïro een akkoord met Egypte. Officieel klinkt het dat Egypte een hulppakket krijgt van 7,4 miljard euro ter ondersteuning van zijn kwakkelende economie. Maar eigenlijk draait het helemaal om migratie. Conflicten in Egyptes buurlanden Soedan en Palestina zouden tot een nog grotere immigratiedruk kunnen leiden, vreest Europa.
Egypte zou het geld gebruiken voor de opvang van Soedanese vluchtelingen en ter versterking van de grens met Libië, vanwaar migranten de Middellandse Zee oversteken naar Europa. De Egyptische president Abdel Fattah al-Sisi mag zondag een ruime delegatie verwachten. Behalve voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie reist ook de Belgische premier Alexander De Croo mee, als tijdelijk voorzitter van de Raad van de EU, aangevuld met de Griekse premier Kiriakos Mitsotakis en de Italiaanse premier, Giorgia Meloni.
En zo is Meloni opnieuw prominent aanwezig bij de ondertekening van een Europees migratieakkoord. Haar rechtse kabinet heeft er, net als bij de Tunesië-deal vorige zomer, nauw aan meegewerkt.
Lees ook Het nieuwe Europa kijkt eerst naar zichzelf
Toch is het voor haar, als Italiaans premier, bepaald niet vanzelfsprekend om in Caïro de hand van Sisi te gaan schudden. De Egyptische leider wordt beschouwd als de verantwoordelijke van een doofpotoperatie rond de ontvoering, foltering en moord van Giulio Regeni, een 28-jarige Italiaanse universitair onderzoeker, in 2016. Tegen vier Egyptische veiligheidsagenten loopt een rechtszaak in Rome, maar de vier zitten veilig thuis in Egypte, waar Sisi’s regime hen beschermt.
Ondanks het nationale trauma voor haar land was Meloni de eerste Italiaanse premier sinds de moord die in Caïro weer de banden aanhaalde met Sisi en nu sluit ze met hem zelfs een migratieakkoord. Het illustreert niet alleen hoe belangrijk dit voor haar is, maar ook dat ze zich politiek sterk genoeg voelt om kritiek in Italië te trotseren.
En ook buiten Italië staat Meloni sterk. Vlak na haar aantreden als premier – toen Europa nog in angstzweet baadde om het ‘post-fascistische gevaar uit Italië’ – reisde Meloni naar Von der Leyen, met wie ze zeer snel nauwe banden wist aan te knopen. Gecombineerd met haar niet aflatend engagement voor Oekraïne wurmde Meloni zich zo succesvol aan boord van de familie van Europese leiders met wie men zaken kan doen.
„Meloni keerde zich af van uiterst rechts en bewoog in de richting van de Europese Volkspartij van Ursula von der Leyen,” zegt de Italiaanse asiel- en migratie-expert Fulvio Vassallo Paleologo. „En de EVP schoof zelf ook op, duidelijker ter rechterzijde van het centrum.”
Salvatore Nicolosi, universitair docent internationaal en Europees migratierecht aan de Universiteit Utrecht, ziet dat Meloni, de Europese Commissie en menig lidstaat dezelfde visie op migratie delen. „En die is dat er minder mensen moeten arriveren, wat ze willen bereiken door deals te sluiten met niet-EU-landen en door opvangcentra voor migranten te bouwen buiten de Europese grenzen.” Meloni opereert heel strategisch, aldus Nicolosi: „Ze heeft goed door hoe de wind in Europa waait. En ze vond daarbij een manier om het Europese migratiebeleid zo te beïnvloeden dat het ook de Italiaanse belangen behartigt.”
Gitzwarte reputatie
Meloni had flink de hand in de deal met Egypte, net als in het akkoord met Tunesië, dat de Italiaanse premier vorige zomer ondertekende met Von der Leyen en met premier Mark Rutte. En zoals het toen kritiek regende op het akkoord met een autocraat als Kais Saied, die de bevolking oppookte tot ware klopjachten op zwarte migranten in Tunesië, klinkt er deze keer ook al snel kritiek op Sisi – leider van een regime met een gitzwarte reputatie inzake mensenrechten.
De organisatie Refugees Platform in Egypt (RPE) wijst op een wet die hulp aan irreguliere migranten strafbaar stelt. Migranten kunnen ook zomaar gearresteerd en uitgezet worden, aldus RPE, zelfs als ze al een verblijfsvergunning hebben. Daarbij is het Egyptische overheidsapparaat notoir corrupt. Zo betalen wanhopige Palestijnen die de hongersnood en het oorlogsgeweld in de Gazastrook proberen te ontvluchten, dezer dagen fortuinen om in buurland Egypte te geraken – geld dat in de zakken van Egyptische ambtenaren verdwijnt.
Ook voor Egyptenaren zelf is het regime bepaald niet mild. Een hulppakket bieden aan een autocratische leider als Sisi betekent volgens Nicolosi dat de repressie in eigen land niet zal afnemen, terwijl nu al heel wat Egyptenaren hun land willen ontvluchten. „Bovendien is het ook niet gegarandeerd dat Egypte straks doet wat Europa wil.”
De moeder van dit soort Europese migratiedeals was het akkoord met Turkije, uit 2016, gesloten met president Recep Tayyip Erdogan. Die dreigde nadien meermaals migranten naar Europa te laten doorreizen als hij niet méér geld zou krijgen. Deals met autoritaire leiders maken Europa dus chantabel. Maar migratie afremmen, dat is wat ongeveer élke lidstaat wil. Akkoorden met derde landen gelden nog altijd als een geëigende manier om dat doel te bereiken, hoewel sommige experts daar sterk aan twijfelen. „Migranten vinden altijd wel een weg”, zegt bijvoorbeeld Nicolosi.
Voortrekkersrol
Is Meloni een leider die het Europese migratiebeleid in haar ideologische richting duwt? Of profiteert zij simpelweg mee van dit politieke moment? Wat betreft het recente akkoord tussen Italië en Albanië speelt Meloni in elk geval een voortrekkersrol.
Op juridisch vlak is die deal uiterst discutabel, aangezien Italië migranten zou laten opvangen door Albanië en daar migranten ook de Europese asielprocedure wil laten doorlopen.
Maar eigenlijk is de Europese Commissie blij met die Albanië-deal, zegt Nicolosi. „Europa vindt dit een goede testcase. Voor de EU als geheel is het juridisch niet mogelijk om zo’n akkoord te sluiten met een derde land, maar het vervult wél de Europese politieke beleidsdoelen.”
Vooralsnog is het de vraag of de Albanië-deal werkt: het akkoord zou dit voorjaar ingaan, maar de migrantencentra zijn nog niet eens gebouwd. Maar als het lukt, verwacht Nicolosi dat de drempel om zulke deals te sluiten ook voor andere landen lager wordt.
Lees ook Het verhaal van Mariam en Didi symboliseert de schier eindeloze worsteling van Europa met migratie
De leading lady van het Europese migratiebeleid is Meloni nu ook weer niet, vindt Fulvio Vassallo. „In 2016 droeg de Turkije-deal zeer sterk de handtekening van toenmalig bondskanselier Angela Merkel, zeker ook gezien het gewicht van Duitsland toen”, zegt hij. „Dat gaat niet op voor Italië. Meloni zit mee aan tafel en speelt het kaartspel mee, maar zij deelt niet de kaarten uit.”
Meloni slaagde er wél in om noordelijke lidstaten te doen inzien dat hoe minder migranten er in Italië aankomen, des te minder er zullen doorreizen naar Duitsland of Nederland. Intussen beseft ook noordelijk Europa het belang van goed beschermde buitengrenzen.
Voor Italië is migratie een veel ouder politiek experiment dan voor de rest van Europa. Al twintig jaar probeert élke regering de instroom af te remmen. Zowel de centrum-linkse regering van Paolo Gentiloni (2017) als de centrum-rechtse regering van Silvio Berlusconi (2008) maakte afspraken met Libië, een bekende mensenrechtenschender.
Vier jaar eerder stuurde Berlusconi al migranten van Lampedusa terug naar Libië. „Van Europese grensbewaking was nog geen sprake”, zegt Vassallo. Het grensagentschap Frontex zou pas in 2004 worden opgericht en had tot 2011 nauwelijks middelen of personeel. „In plaats van een ‘melonisering’ van het Europese asielbeleid lijkt ‘italianisering’ mij een betere term”, besluit de asielexpert. En voor Meloni, Italiaans premier én verkozen met een uitgesproken rechts migratiebeleid, zit de tijdgeest nu helemaal mee.
