Met hulp van hamsterratten op jacht naar stropers

Als Nandera haar ogen opent, is het al enkele uren licht. Ze heeft een lange trainingsdag voor de boeg, maar eerst neemt ze plaats op een weegschaal. Een assistent noteert haar gewicht en rijdt haar samen met de zeventien anderen naar een overkapte plek aan de rand van een akker, waar het gonst van de insecten. Haar broers proberen nog wat te slapen en rollen zich een beetje op, maar Nandera is onrustig. Ze poetst haar snorharen, zodat ze beter kan ruiken. Een rijk bouquet vult haar neus. Zometeen zal haar geurtraining beginnen. Gaat dat goed, dan wacht er een ontbijtsmoothie van banaan, avocado, noten en zaden.

Lees ook: Hamsterrat wint prestigieuze Britse prijs voor heldenmoed

Nandera is een van de achttien hamsterratten die door de organisatie Apopo in Tanzania worden klaargestoomd voor een leven als ‘Hero Rat’, met het opsporen van illegale wildhandel in de havens als specialiteit. De opleiding duurt negen tot twaalf maanden, er wordt vijf dagen per week getraind. Momenteel leert ze de geur van schubdieren herkennen, al jaren het meest gestroopte zoogdier ter wereld. Hun schubben brengen drieduizend dollar per kilo op in China en Vietnam, waar ze als medicijn worden gebruikt. In de afgelopen twintig jaar zijn de populaties in Azië zo sterk afgenomen dat het centrum van de stroperij verplaatst is naar het Afrikaanse continent, waar vier soorten schubdieren leven, van de open savannes tot diep in het oerwoud.

Het terrein van Apopo, waar Nandera en de andere ratten worden opgeleid, ligt aan een rode zandweg aan de voet van het Uluguru-gebergte, in centraal Tanzania, zo’n vijf uur van de hoofdstad Dar es Salaam. Het toegangsbord met ‘Detection Rat Training and Research Center’ tegen een achtergrond van in sluierwolken gehulde bergen, doet ietwat surreëel aan. Het complex ligt naast de Sokoine Landbouwuniversiteit, die wordt gezien als de belangrijkste van Oost-Afrika.

Speuren naar landmijnen

Apopo klinkt Tanzaniaans, maar staat voor een nogal prozaïsche Nederlandse naam: Anti-Persoonsmijnen Ontmijnende Product Ontwikkeling. De naam werd verzonnen door de Vlaamse oprichters Bart Weetjens en Christophe Cox, beide opgeleid tot industrieel ontwerper. Eind jaren negentig stuitte Weetjens, die zat te piekeren over een oplossing voor het wereldwijde landmijnenprobleem, op een artikel over de speurvermogens van woestijnratten. Hij schreef erover naar zijn studiegenoot Christophe Cox, die op dat moment in Kenia zat. Cox: „Ik kreeg ineens een brief van Bart, dat hij landmijnen wilde gaan opsporen met behulp van ratten. Ik dacht, die heeft zeker een zware nacht gehad.” Een half jaar later hadden ze de eerste financiering rond en werd de eerste rat getraind, op een zolderkamer in Antwerpen.

De Afrikaanse reuzenhamsterrat (Cricetomys ansorgei) bleek de meest geschikte rat voor de taak, vertelt Cox, nu ceo van Apopo. „De hamsterratten werden op de Sokoine universiteit onderzocht als plaagdier, omdat ze een bedreiging kunnen vormen voor mais- en cassavevelden.” Ze zijn erg intelligent, gemakkelijk in onderhoud en verzorging, hebben een fantastisch reukvermogen en kunnen acht tot tien jaar worden – wat erg oud is voor een rat. Ook zijn ze groot genoeg om makkelijk te kunnen hanteren. Cox: „Toen mijn huiskat voor het eerst een hamsterrat zag, liep hij in grote paniek weg.”

Tegenwoordig heeft Apopo zo’n 300 hamsterratten ‘in dienst’, die sinds de millenniumwisseling meer dan 140.000 landmijnen hebben opgespoord in onder meer Mozambique, Angola en Cambodja. Het succes bracht de NGO Endangered Wildlife Trust, die actief is in grote delen van Afrika, op een idee. De organisatie werkt met speurhonden om smokkel te detecteren bij luchthavens en hoopt dat de inzet van ratten nieuwe mogelijkheden creëert. Obeid Katumba, Senior Wildlife and Law project officer bij de organisatie: „Ratten hebben geen vaste begeleider nodig en kunnen in een relatieve korte periode getraind worden om de geur van schubdierschubben en ebbenhout te detecteren. We kijken ernaar uit om hun inzet in de drukke haven van Dar es Salaam te testen, eind dit jaar. Als dat succesvol is, willen we het gaan opschalen naar meer landen. We zullen de ratten inzetten in aanvulling op honden en andere methoden. Hoe meer speurcapaciteit, hoe moeilijker we het de illegale handel maken.”

Favoriete smoothie

Onder de overkapping naast de akker is Nandera’s training al even bezig. In een kar die lijkt op een winkelwagen, wordt ze langs vijftien metalen vaten gereden, die in een lange rij staan opgesteld. Aan de zijkanten van elk vat zit een klein gat, waarachter verschillende producten verstopt zitten die door smokkelaars worden gebruikt om hun waar mee te camoufleren, zoals waspoeder en koffiebonen, maar ook producten met een subtielere geur, zoals katoenen sokken. Bij de vaten die schubdierschubben bevatten, moet Nandera met haar kleine pootjes aan een balletje trekken dat aan haar vest bevestigd zit. Dit levert een piepsignaal op. Als ze het goed heeft, geeft de trainer haar als beloning een shot van haar favoriete smoothie. Inmiddels is aangetoond dat ratten de geur van schubdierschubben, neushoornhoorn, olifantenivoor en Afrikaans ebbenhout kunnen herkennen tussen 120 andere geuren.

Dr. Izzy Szott werkt als gedragswetenschapper bij Apopo en kijkt tevreden toe hoe Nandera vanuit het karretje haar neus door de openingen in de vaten duwt en meestal op de juiste momenten aan het balletje trekt. Nu ze zes maanden oud is, is een nieuwe fase van haar opleiding begonnen. Szott: „Eerst kregen de ratten bij elk vat de doelgeur te ruiken. Daarom trekken ze nu bij elke opening aan hun vestje, hopend op een beloning. Sommige ratten hebben het heel snel door. Je ziet ze denken: ‘Hier zit niks. Breng me naar het volgende vat!’”

Nandera’s trainer, Senga Sagang’ka, neemt even de tijd om te poseren met zijn trainee. Hij werkt al sinds het begin bij Apopo. Een favoriete rat heeft hij niet, zegt hij, hij vindt ze allemaal even leuk. Sagang’ka: „Onlangs zijn meerdere ratten die ik getraind heb, uitgezonden naar Cambodja, om mijnen op te sporen. Ze redden levens. Dat maakt me enorm trots.” Sagang’ka is opgegroeid op het platteland in het noorden van Tanzania, nabij het Victoriameer. Daar golden de ratten als een plaag. En nu? Hij lacht: „Omdat ik nu elke dag met ze werk, heb ik een vriendschap met ze opgebouwd. Als ik er nu eentje op mijn land zie, jaag ik ze alleen nog weg, maar ik maak ze niet meer dood.”

Oprollen ivoornetwerken

Het bestrijden van wildhandel is waarschijnlijk de gevaarlijkste opdracht die de hamsterratten tot nu toe hebben gekregen. Tijdens het opsporen van mijnen is in twintig jaar tijd nog nooit een rat gestorven. Maar bij het opsporen van smokkelwaar komen de hamsterratten tegenover georganiseerde misdaad te staan. De syndicaten die schubdierschubben smokkelen, halen de schubdieren vaak uit centraal Afrika en smokkelen ze via West- of Oost-Afrika naar Azië. De smokkelaars zijn niet selectief. Ze verhandelen evengoed neushoornhoorn, ivoor, kostbare houtsoorten, drugs, goud of edelstenen – net wat het makkelijkst gaat, het minste kost en zo het meest opbrengt.

In 2017 werd Wayne Lotter, mede-oprichter van de PAMS Foundation, die de wildsmokkel in Tanzania bestrijdt, doodgeschoten in Dar es Salaam, uit wraak voor het succesvol oprollen van enkele grote ivoornetnetwerken. Dankzij een samenwerking tussen PAMS en de Tanzaniaanse overheid, werden in 2015 de hoogste bazen opgepakt van twee handelsnetwerken die zich uitstrekten over Tanzania, Burundi, Zambia, Mozambique en Kenia. Onder anderen de Tanzaniaan Boniface Maliango, bijgenaamd ‘De Duivel’, en de Chinese Yang Fenglan, de ‘Ivory Queen’, belandden in de cel. Tussen 2009 en 2014 hadden hun activiteiten ervoor gezorgd dat 60 procent van de Tanzaniaanse olifantenpopulatie werd uitgeroeid.

Ik heb een vriendschap met ze opgebouwd

Doordat zoveel handelaars in de cel kwamen, gingen smokkelaars Tanzania mijden. Het centrum van de illegale ivoorhandel verplaatste zich naar West-Afrika. En daarmee ook de handel in andere soorten wild. Krissie Clark, directeur van PAMS Foundation, vertelt hoe de syndicaten te werk gaan: „De stropers worden vaak het hardst aangepakt, maar dat zijn meestal arme zelfvoorzienende boeren die een dier doden in opdracht van een tussenpersoon. Vaak gebruiken de syndicaten een legaal handelsbedrijf dat als dekmantel fungeert.” Als er genoeg dieren verzameld zijn, gaat de lading van honderden of duizenden kilo’s schubben met boot of vliegtuig richting de Aziatische eindbestemming. Clark: „De stropers krijgen maar een fractie van de uiteindelijke waarde.”

Nandera is zich niet bewust van haar mogelijke toekomstige tegenstanders. Als ze aan dertig openingen in vaten heeft geroken, zit de training erop. Eenmaal terug in haar reiskooi, valt ze in slaap. Binnenkort zal ze in Dar es Salaam aan het werk gaan. Christophe Cox: „In het begin gaan de trainers mee, om de overgang naar de praktijk goed te laten verlopen. Later worden de ratten overgedragen aan begeleiders die in de haven werken. Ratten zijn wat dat betreft flexibeler dan honden. Ze werken echt voor de beloning, niet zozeer voor de baas.” De hoop is dat de ratten de schubben kunnen detecteren door aan de ventilatiegaten van verdachte containers te snuffelen. Dan gaat het werk sneller en is er minder risico dan wanneer de container open moet.

Als de ratten toch de container in moeten, zullen ze worden uitgerust met een camera, een microfoontje en een locatiezender. De Eindhovense student Sander Verdiesen, die inmiddels bij Philips werkt, ontwierp hiervoor een rattenrugzakje inclusief elektronica. „Het was een uitdaging om het cameraatje zo te plaatsen, dat de grote oren van de ratten het zicht niet belemmeren”, laat hij weten vanuit Nederland. De rugzak is wellicht geschikt voor allerlei andere toepassingen, zoals het zoeken naar mensen die onder het puin zijn bedolven na een aardbeving.

‘Full cheek Friday’

Het klaarstomen van de ratten komt geen moment te vroeg. De smokkel neemt na een aantal rustige jaren weer toe in Tanzania, bericht het Wereld Natuur Fonds in maart 2022. Het WNF wijt dit aan toegenomen armoede door de coronapandemie. Daarnaast speelt de dood in 2021 van president Magafuli volgens sommigen een rol; Magafuli had als bijnaam ‘De Bulldozer’ vanwege zijn harde aanpak van corruptie en criminaliteit. De nieuwe president staat bekend als minder streng.

Voorlopig is van het spannende leven dat Nandera te wachten staat nog weinig te merken. Het is ‘full cheek Friday’ en alle ratten mogen hun wangen volstoppen met lekkers voor het weekend, dan zijn er geen trainingen. De communicatieafdeling ensceneert aandoenlijke foto’s van ratten die stukken banaan en ander fruit vasthouden. Een deel van de kosten wordt gedekt met een symbolisch adoptieprogramma. Nandera heeft al snel bomvolle wangen en verliest haar geduld voor de fotograaf. Ze wil de buit graag veiligstellen in haar nachthok. Sagang’ka, haar trainer, neemt haar mee, terwijl hij vertelt dat het zien van een schubdier geluk brengt in de streek waar hij vandaan komt. Slechts één keer in zijn leven heeft hij zelf een schubdier gezien, toen hij nog jong was. Ze worden steeds zeldzamer.