Lenin verdween uit het Oekraïense Kramatorsk, en de jongeren kwamen terug

Lange tijd bestond het carrièrepad voor de jeugd van Kramatorsk uit drie opties: de fabriek of de mijnen, crimineel worden, óf migreren naar een plek met gunstiger perspectieven. „Er was hier voor jongeren echt niets te doen, dus dronken we bier in de portieken en deden we alles wat verboden was”, grijnst Jevgeni Boikov. Met zijn hoodie met antifascistische opdruk en een tatoeage van een berglandschap in zijn hals onderscheidt de 26-jarige jongerenwerker zich nauwelijks van leeftijdgenoten in beter gesitueerde steden van Europa. Ook zijn vriend en collega Arthur Voltsjenkov heeft met zijn gesoigneerde uiterlijk weinig weg van een fabrieksarbeider – of een crimineel.

De twee werken bij jongerenorganisatie Vilna Hata (‘Vrij Huis’), sinds de oorlog van 2014 hét visitekaartje van Kramatorsk. Op het eerste gezicht onderscheidt de Oost-Oekraïense stad, op 100 kilometer van de ‘frontlinie’ met Donetsk, zich weinig van andere steden in de Donbas-regio. Ook hier vielen in het voorjaar van 2014, kort na de annexatie van de Krim, pro-Russische separatisten de stad binnen. Drie maanden lang werden huizen kapotgeschoten en burgers gegijzeld, en was het een komen en gaan van vluchtelingen. Tot de separatisten in de zomer moesten kiezen: standhouden in Kramatorsk tegen het Oekraïense leger, of doorstoten naar het strategischer Donetsk. Ze kozen voor het laatste.

Buitenlandse donoren

Ironisch genoeg heeft de oorlogsperiode de stad geen windeieren gelegd. Na het verlies van Donetsk als districtshoofdstad kreeg Kramatorsk die functie toebedeeld. Ngo’s en expats stroomden binnen, met in hun kielzog internationale subsidies en investeringen uit Kiev. Dankzij geld van buitenlandse donoren als het Amerikaanse USAID werden kapotte huizen opgeknapt, wegen gerepareerd en parken aangeharkt. De OVSE, de organisatie die sinds 2014 toeziet op een staakt-het-vuren, opende er een kantoor, er kwam een snelle(re) treinverbinding met de hoofdstad. In 2015 werd Lenin met veel tamtam van zijn sokkel getrokken. Het immense Leninplein werd omgedoopt tot Plein van de Vrede.

Lees ook deze reportage over een reis door Oost-Oekraïne

Zoals veel jongeren wilde ook Vilna Hata-oprichter Mykola Dorochov na de oorlog zo ver mogelijk weg zien te komen van de Donbas. Hij streek neer in de West-Oekraïense stad Lviv. „Maar toen ik daar plekken zag waar jongeren konden samenkomen, ging mijn geweten opspelen”, zei hij in 2015. Hij besloot dat Kramatorsk iets vergelijkbaars nodig had om jongeren perspectief te bieden, ideeën te verwezenlijken en sociaal ondernemerschap te stimuleren. Vilna Hata werd een groot succes. In de hele Donbas kopieerden jongeren het concept en openden clubhuizen in kelders in Charkiv, Slovjansk, Konstantinovka, Pokrovsk, tot aan Marioepol aan de zuidkust. „Vilna Hata is een voorbeeld geworden voor de Donbas én voor de rest van Oekraïne”, zegt Voltsjenkov trots.

Podcasts over geschiedenis

Op stevige zwarte schoenen komt de lange, blonde Asja Romanova (21) het clubhuis binnengestapt. Female equals Future staat er op haar gebreide trui, de haren van haar pony zijn in twee dunne vlechtjes gedraaid. De vrolijke, zelfverzekerde twintiger is verantwoordelijk voor de culturele projecten: van theater en literatuur tot een groep die podcasts maakt over de geschiedenis van de stad. Het populairst zijn de maandelijkse poëzie-avonden, waar jongeren voorlezen uit eigen werk. „Op sommige dagen is deze ruimte te klein voor alle mensen die willen komen”, lacht ze enthousiast.

Romanova was 14 toen de separatisten haar stad binnenvielen, een spannende tijd vol avonturen. Gek genoeg zijn vooral de goede herinneringen aan die tijd gebleven. „Er gebeurden zoveel rare dingen. Als er ergens was geschoten gingen we kijken naar de puinhopen en de uitgebrande bussen.” Haar herinneringen aan het geweld zijn gestold in pikzwarte humor. „Het lijkt alsof mijn hersenen al het slechte hebben uitgewist. Nu pas realiseer ik me dat wij ons hebben aangewend om nare dingen weg te lachen”, zegt Romanova bedachtzaam, terwijl ze een shagje draait.

Romanova denkt niet meer aan vertrek naar elders, zoals haar Russische moeder wel overweegt. In de jaren zestig emigreerde zij met haar ouders vanuit het verre Kamtsjatka naar Oekraïne, waar meer werk was dan in het Russische Verre Oosten. „Net als veel anderen hier denkt mijn moeder dat het leven, en vooral het salaris in Rusland beter zullen zijn. Maar ze weet dat ik mijn eigen keuzes maak en dat ik hier wil blijven.”

Lees ook dit artikel over onderhandelingen over de Oekraïne-crisis

Keuzes maken. Daar gaat het om, zegt ook Boikov. „Op mijn volleybalclub zit een jongen die in een weeshuis woont. Zonder hem iets te vragen werd hij na school tewerkgesteld in de fabriek. Anderen bepaalden zijn toekomst.” Zelf weet Boikov nog niet wat hij wil worden. „Hier hebben we de vrijheid om onszelf te ontwikkelen in allerlei richtingen.”

Ook met de vervallen industrie weten de jongeren wel raad. Vorig jaar organiseerden ze een muziekfestival op een van de fabrieksterreinen. „De zware industrie is aan het uitsterven, we wilden laten zien dat je die terreinen een nieuwe bestemming kunt geven”, zegt Boikov. Hoewel fabriekseigenaren nog weinig moeten hebben van het idee van festivals en broedplaatsen, kunnen ook zakenmensen en de lokale politiek niet meer om het succes van Vilna Hata heen. „Dan vragen ze ons in ruil voor sponsoring om hun bedrijfsnaam te noemen of de naam van een politicus, maar wij trappen daar niet in”, lacht Voltsjenkov. De organisatie is nadrukkelijk apolitiek.

Het drietal kijkt gelaten toe hoe Rusland, Oekraïne en het Westen al maanden ruziemaken over de toekomst van hun land. Aan oorlog willen ze niet denken, maar Romanova is op alles voorbereid. „Ik weet nu dat het ondenkbare kan gebeuren, en dat ik daar geen enkele invloed op heb. Ik ben ook maar een mens, die zich moet aanpassen aan de omstandigheden. Wij moeten leven met de gevolgen.”