Langzaam begint Europa in te zien hoe groot het PFAS-gevaar is

Elke dag loost ‘Chempark’ Currenta Leverkusen giftige PFAS in de Rijn – en aanzienlijk meer dan wat de regionale autoriteiten als maximum nastreven. Zo’n honderd kilometer verderop stroomt de rivier Nederland binnen. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) waarschuwde vorig jaar dat Nederlanders te veel van de stoffen binnenkrijgen, onder meer via drinkwater dat uit rivieren komt.

Op het industrieterrein staat de fabriek van de Duitse chemische multinational Lanxess, die de giftige chemische substantie PFBS maakt. Dat is een van de vele soorten PFAS, per- en polyfluoralkylstoffen, een familie van duizenden chemische substanties. De bekendste heeft de merknaam Teflon, geproduceerd door Chemours in Dordrecht. De stoffen zijn ontzettend sterk, waardoor ze geschikt zijn voor allerlei toepassingen: van pizzadozen tot computerchips. Juist door hun eigenschappen blijven deze stoffen voor altijd in het milieu, vandaar de naam forever chemicals. En omdat veel ervan giftig zijn en mogelijk kankerverwekkend, vormen ze een groot probleem voor omgeving, drinkwater en gezondheid. PFBA, een van de stoffen die in Leverkusen in de Rijn geloosd worden, levert volgens het RIVM een „hoge bijdrage” aan de totale PFAS-vervuiling van Nederlandse rivieren.

Producenten

In Europa maken elf bedrijven PFAS, in zeventien fabrieken. De Dordtse fabriek van de Amerikaanse multinational Chemours is de enige producent in Nederland. Zes fabrieken bevinden zich in Duitsland, vijf in Frankrijk, drie in het Verenigd Koninkrijk, een in Italië en een in België. Bij nog drie fabrieken in Italië, Polen en Spanje is de productie gestaakt, maar de vervuiling gebleven.

Dat blijkt uit een internationaal journalistiek onderzoeksproject, geïnitieerd door het Nederlandse collectief The Investigative Desk. Het is de eerste publieke inventarisatie van PFAS-producenten in Europa.

Bij het voorstel tot een Europees verbod op PFAS, dat Nederland en vier andere Europese landen deze maand deden, was een lijst van fabrikanten inbegrepen. Die opsomming was niet volledig; zo ontbrak de locatie van Lanxess in Leverkusen. Daarnaast stonden er bedrijven op die geen PFAS produceren. Het RIVM, namens Nederland betrokken bij het verbodsvoorstel, zegt dat een volgende lijst aangepast zal zijn.

uit Zweeds wetenschappelijk onderzoek.

Gevaren

Het gevaar werd begin deze eeuw duidelijk bij een rechtszaak in de Verenigde Staten tegen de Amerikaanse chemiereus DuPont, nadat het bedrijf de omgeving van zijn fabriek in de staat West-Virginia zwaar had vervuild met PFOA, een van de vele PFAS. De afgelopen jaren stapelde het bewijs voor de grote gevaren van de substanties zich snel op. Veel van de stoffen hopen zich op in het menselijk lichaam. Ze schaden het immuunsysteem, de ontwikkeling van ongeboren kinderen, de vruchtbaarheid en de schildklier en kunnen leiden tot nier- en teelbalkanker. Volgens een berekening van Goldenman sterven zo’n 12.000 Europeanen per jaar aan de gevolgen. In 2020 kwam de Europese Autoriteit Voedselveiligheid (EFSA) daarom met veel strengere normen.

Cijfers

De schade aan gezondheid en milieu door PFAS in Europa is moeilijk te berekenen. Goldenman schatte het in het rapport De kosten van nietsdoen uit 2019 op tientallen miljarden euro’s. Maar het is bijna onmogelijk concrete cijfers te produceren, zegt de vooraanstaande PFAS-expert Martin Scheringer, milieuchemicus aan het technologie-instituut ETH in Zürich en mede-coördinator van het Global PFAS Science Panel. „Je komt al snel tot astronomische bedragen. Deze rotzooi kan niet volledig opgeruimd worden. De dimensies van dit probleem zijn zo groot dat er geen oplossing is.”

Vervuiling van het drinkwater is „een van de meest urgente problemen waar we mee te maken hebben”, zegt Olivier Hoebel, voorman van EurEau, de koepel van Europese drinkwaterbedrijven. Hij ziet geen oplossing. Het voorgestelde Europese PFAS-verbod zal het probleem niet wegnemen: „Deze stoffen zullen hoe dan ook de komende decennia blijven circuleren in het milieu.”

Nederland en België

Binnen Europa leidde PFAS de laatste jaren vooral tot ophef in Nederland en België. Goldenman omschrijft Dordrecht als ‘frontlinie’. Onderzoeksplatform Follow The Money berichtte in 2015 dat Chemours de omgeving langdurig had vervuild. Daar kwam in 2019 de ‘PFAS-crisis’ overheen: grond bleek op veel plaatsen in het land zo vervuild dat die niet meer zomaar verplaatst mocht worden. Dat veroorzaakte grote problemen in de bouw.

België kende in 2021 een groot schandaal, veroorzaakt door de 3M-fabriek bij Antwerpen, nog geen tien kilometer van de Nederlandse grens. Dit bedrijf gebruikte decennialang PFOS, een gevaarlijke soort PFAS. In het grondwater bij het complex zitten gehaltes die ver uitsteken boven alle andere Europese metingen, blijkt uit internationaal onderzoek. De waarden zitten miljoenen keren boven de risicogrens voor veilig drinkwater.

Nadat milieuactivist Thomas Goorden deze extreme vervuiling aan de kaak had gesteld, concludeerde een parlementaire onderzoekscommissie vorig jaar dat de Belgische overheid tekort is geschoten in de bescherming van de burger. 3M ging akkoord met een betaling van 571 miljoen euro om de omgeving schoon te maken.

Duitsland

Elders in Europa is het publiek minder bekend met de PFAS-problematiek. Nu blijkt uit onderzoek van journalisten van de Süddeutsche Zeitung en de publieke omroepen NDR en WDR dat die stoffen in vrijwel geheel Duitsland vervuiling hebben veroorzaakt.

Hoewel het land bekendstaat als streng gereguleerd, is er amper wetgeving voor PFAS-emissies. Industriepark Currenta heeft bijvoorbeeld alleen te maken met ‘oriëntatiewaarden’ voor uitstoot en lozing. Het overschreed die waarden vorig jaar dagelijks gemiddeld met een factor veertien. Currenta zegt zich „strikt” aan zijn vergunning te houden, waarin overigens geen PFAS-eisen staan. Eerdere jaren vertonen een soortgelijk beeld, met nog grotere uitschieters. Dat blijkt uit berekeningen van de Duitse milieuorganisatie Bund, op basis van publieke gegevens over het afvalwater.

Waar bedrijven in Nederland bij overtreding van vergunningwaarden een boete krijgen, is Currenta en Lanxess geen sanctie voor hun lozingen opgelegd. In een verslag van het ministerie van Milieu van de deelstaat Noordrijn-Westfalen staat dat de vergunningverlener juridisch gezien niets kan afdwingen.

„Het gemak waarmee de Duitsers deze lozingen toestaan, vind ik zeer verbazend”, zegt directeur Gerard Stroomberg van Riwa Rijn, de vereniging van Nederlandse drinkwaterbedrijven die de Rijn als bron gebruiken. Hij pleit ervoor het probleem bij de oorsprong aan te pakken. „De hoge bijdrage door PFBA aan PFAS-vervuiling in de Rijn kunnen we verminderen door aan de industriële lozing daar strenge eisen te stellen.”

3M kondigde vorig jaar aan te stoppen met zijn PFAS-productie in Vlaanderen en het Beierse Gendorf, aan de Duits-Oostenrijkse grens. Decennialang bracht het bedrijf PFOA de omgeving in, een giftige en mogelijk kankerverwekkende PFAS. Het chemicaliënagentschap van de Europese Unie (ECHA) plaatste PFOA in 2013 op de lijst van zeer zorgwekkende stoffen, wat betekent dat de uitstoot geminimaliseerd moet worden. In 2020 kwam het tot een verbod. 3M koos voor vervanging door ADONA – ook een PFAS, maar met een chemische structuur waarvan de gezondheidseffecten onbekend zijn.

Frankrijk

In Frankrijk was PFAS tot voor kort een nauwelijks bekend probleem. Pas vorige maand kwam de regering er met een nationaal PFAS-actieplan, dat meer milieutests en uitstootreductie beoogt. Naast vier productielocaties – van chemiebedrijven Solvay, Daikin, Chemours en Arkema – kent het land ook een bekende grootgebruiker van PFAS: pannenfabrikant Tefal. Die gebruikte PFOA voor de antiaanbaklaag.

Tefals fabriek in Rumilly, zo’n veertig kilometer onder Genève, vervuilde het drinkwater in de omgeving met de giftige stof, blijkt uit onderzoek van Le Monde. Inmiddels gebruikt het bedrijf ADONA, net als 3M. Op de verpakking van nieuwe pannen staat „PFOA-vrij”. Maar de PFOA-waarden in het water liggen nog steeds tientallen keren boven wat in Nederland als veilig geldt.

De regionale milieudienst in de Haute-Savoie mat de uitstoot van PFAS jarenlang niet. Toen dat in 2020 voor het eerst wel gebeurde, testte het op PFOS, een zusje van PFOA. En PFOS gebruikte Tefal niet, waardoor de vervuiling onopgemerkt bleef. Pas in de zomer van 2022 begon de milieudienst op de juiste chemicaliën te testen en werd de aanwezigheid in het water ontdekt.

Verenigd Koninkrijk

De fabriek van het Japanse Asahi Chemicals aan de Engelse kust, zo’n zestig kilometer ten noordwesten van Manchester, is vergeleken met Chemours in Nederland een kleine producent van PFAS. Aan de lozing ervan in de rivier de Wyre, naast de fabriek, stelt de vergunning geen limiet.

Journalistiek collectief Watershed Investigations deed onderzoek voor The Guardian en nam proeven. De journalisten troffen PFOA-waarden aan die de Nederlandse grens voor veilig drinkwater honderden keren overschreden. Ze vonden zevenhonderd soorten PFAS in de rivier, die naar beschermd natuurgebied stroomt.

Italië

Italianen is de vergiftiging van drinkwater door PFAS al langer bekend. De fabriek van het chemische bedrijf Miteni, zo’n tachtig kilometer ten westen van Venetië, vervuilde het drinkwater van 300.000 Italianen ermee. In 2018 ging het bedrijf failliet.

In Alessandria, zo’n zeventig kilometer ten zuidoosten van Turijn, staat een fabriek van het Belgische Solvay die PFAS uitstoot. Mannen die in de directe omgeving van de fabriek wonen, lopen door de vervuiling 50 procent meer risico op leverkanker dan mannen in de rest van de gemeente, blijkt uit epidemiologische studies. Maar een effectief plan om emissies te verminderen en de gezondheid te beschermen is er niet, concluderen journalisten van Radar Magazine, een online tijdschrift voor milieujournalistiek.

Solvay gebruikt in Alessandria C604, een PFAS waarvan het claimt dat die een „beter toxicologisch profiel” heeft dan het eerder gebruikte en inmiddels verboden PFOA. Recent onderzoek van de universiteit van Padua laat zien dat de risico’s bij Solvay, in ieder geval voor het waterleven, niet zijn afgenomen met de overstap. Bovendien breekt ook C604 niet af.

„Zodra een stof gevaarlijk of problematisch blijkt, zie je dat de chemische industrie overstapt naar een vergelijkbare stof”, zegt wetenschapper Martin Scheringer. „Het verhaal begint telkens opnieuw.”