Snel van het gas af? Bij duurzaam produceren komt meer kijken

Om een mooi stuk glas te krijgen, moet je het schuren en snijden. Daar zijn ze bij de Franse bouwmateriaalmultinational Saint-Gobain meesters in. Alleen: het materiaal waar je glas mee bewerkt, moet je soms flink verhitten zodat het extra hard wordt. En dat kost veel energie.

„We hebben deze processen weten aan te passen”, zegt Benoit d’Iribarne. Hij is bij Saint-Gobain verantwoordelijk voor de operationele processen van de honderden fabrieken van het megaconcern (166.000 werknemers wereldwijd). „We hebben de temperatuur en de duur van het verhittingsproces weten terug te brengen. Dat leverde soms een winst op in energieverbruik van 20 à 25 procent.” Hij voegt eraan toe: „Dat hadden we niet gedaan zonder de druk van hoge energieprijzen.”

Wat doet de energiecrisis met de verduurzamingsplannen van bedrijven? Proberen zij sneller van hun fossiele brandstofbronnen af te komen nu gas erg duur is? Dan zou de huidige crisis de energietransitie versnellen, als onverwacht positief bijeffect.

Grote energieverbruikers, zoals de chemische industrie, lijden flink onder de hoge prijzen van fossiele energie. Kunstmestfabriek Yara en zinkfabrikant Nyrstar legden de productie in hun Nederlandse fabrieken al noodgedwongen stil: die loonde niet meer.

Een reden dat energie-intensieve bedrijven in Nederland maar mondjesmaat steun van de overheid krijgen, is het idee dat dit de verduurzaming afremt. De Nederlandsche Bank voerde deze theorie dit voorjaar bijvoorbeeld aan in een analyse waarin de vraag voorlag of bedrijven steun moesten krijgen.

Toch is de praktijk complexer, zo blijkt uit gesprekken met energie-intensieve bedrijven en hun consultants. Echte verduurzaming duurt lang, en projecten daartoe versnel je niet zomaar even. Bovendien maken de gestegen rentes investeren lastiger.

Gebrek aan materialen

Nog even dit videogesprek met NRC, en daarna heeft Jeroen van der Wal een telefonische schouw over mogelijke installatie van een warmtepomp bij hem thuis. „Niet omdat ik daar nu pas mee begin, maar omdat het gewoon heel lang duurde tot ik aan de beurt was”, zegt hij lachend.

Het voorbeeld past precies bij het punt dat Van der Wal, die voor adviesbureau Deloitte bedrijven helpt verduurzamen, wil maken. Hij plaatst kanttekeningen bij het idee dat de vergroening versnelt. Bedrijven willen wel zo snel mogelijk van fossiele brandstoffen af, maar dat hangt van allerlei externe factoren af – en die zijn nu lang niet altijd gunstig. Een ervan is de beschikbaarheid van materialen en mankracht, en juist het gebrek daaraan maakt het ingewikkeld te investeren in vergroening.

Bedrijven willen wel zo snel mogelijk van fossiele brandstoffen af, maar dat hangt van allerlei externe factoren af – en die zijn nu lang niet altijd gunstig

Van der Wal: „Ik sprak laatst iemand van een bedrijf dat zonnepanelen wilde neerleggen. Maar dan waren er nog geen omvormers beschikbaar.” En die heb je wel nodig om stroom van zonnepanelen in bruikbare wisselstroom om te zetten.

De experts die NRC spreekt, zijn het erover eens dat de energiecrisis de urgentie van omschakeling heeft vergroot, als die al niet groot was. Bij adviesbureau EY zien ze sinds februari meer vraag naar hulp bij het opstellen van science based targets. Dit type klimaatdoelen is populair onder bedrijven, legt Taco Bosman van EY uit, die ze helpt klimaatstrategieën te ontwikkelen. Maar of die populariteit door de huidige crisis komt, is lastig te zeggen. „De vraag neemt al jaren toe.”

Lagere gasprijs

Simpele manieren om van fossiele energie af te komen zijn er niet, schetsen Bosman en Van der Wal. Geen van beiden hoort van klanten dat ze plotseling allerlei groene projecten opzetten of prioriteit geven. Omdat vergroeningstrajecten veelal lang duren, vallen vaak niet zomaar enorme versnellingen te maken. Bosman: „Neem een staalbedrijf. Om van kolen af te komen, heeft dat heel veel technologische aanpassingen nodig.” Zo werkt Tata Steel aan plannen om de opzet van het hele fabrieksterrein te veranderen en nieuwe installaties neer te zetten.

Van der Wal: „Of neem kunstmestfabriek Yara. Die gaat CO₂ afvangen, maar dat wordt pas operationeel in 2025 of 2026.” Dat laatste heeft niet eens zoveel te maken met het switchen van energiebronnen. Het punt is: structureel vergroenen vergt zulke ingrijpende veranderingen dat je die niet zomaar even naar voren haalt.

Wat ook meespeelt: sommige bedrijven verwachten volgens Van der Wal dat de gasprijs op termijn weer daalt. Daardoor zal een project dat pas over zeven jaar is afgerond, minder renderen dan nu lijkt – of dat terecht is of niet. Daar komt bij dat de snelle en grote stijging van rente en inflatie investeren niet makkelijk maakt. „Een rentestijging van 200 basispunten [2 procentpunt] is op een duurzaam energieproject van miljoenen heel veel.”

Dat de Raad van State onlangs de bouwvrijstelling schrapte voor het Rotterdamse CO₂-opslagproject Porthos ziet Van der Wal ook als een belemmerende factor. Het oordeel maakt het moeilijker bouwprojecten uit te voeren door de stikstofbelasting van de Nederlandse natuur.

Bij Saint-Gobain kennen ze ook factoren die vergroening in de weg staan. Volgens d’Iribarne heeft het bedrijf genoeg plannen om te elektrificeren, maar is er op veel plekken niet genoeg groene stroom. Dat geldt dan niet voor Noorwegen, waar Saint-Gobain binnenkort een nieuwe fabriek voor gipsplaat opent die draait op groene stroom. Het besluit daartoe viel vorig jaar.

Mogelijk groeit bij bedrijven de urgentie om te vergroenen en vallen besluiten over dit soort projecten de komende jaren iets makkelijker. Maar langzaam en afgewogen zal het altijd blijven. Bosman: „Het kost vaak allemaal meer moeite dan bedrijven van tevoren denken.”

Toch is het niet zo dat er helemaal niks gebeurt. Bedrijven denken creatiever na over kleinere besparingen, bijvoorbeeld door processen efficiënter te maken – zoals Saint-Gobain en de verhitting van slijpmiddelen. Het bedrijf heeft trouwens de thermostaat in het hoofdkantoor met 1,5 graad omlaag gedraaid en in opslagruimtes met 7 graden. En op sommige locaties gaat de productie volgens d’Iribarne omhoog als de energieprijs lager is, zoals in het weekend en in de nacht.

Maar dit zijn relatief kleine stappen, vergeleken met een complete verandering van energiebron. Bosman van EY: „En bedrijven doen het ook al voortdurend, dat zoeken naar meer efficiëntie.”

De bewustwording over energie is gegroeid, zeker bij de politiek

Politieke bewustwording

Tot zover het wat pessimistische verhaal. Want Jeroen van der Wal van Deloitte wil een ander punt maken: het gaat niet alleen om bedrijven, maar ook om regeringen. „Ik ben uiteindelijk toch positief gestemd. De bewustwording over energie is gegroeid, zeker bij de politiek.”

Bij verduurzaming speelt de overheid volgens hem een gigantische rol, bijvoorbeeld in vergunningverlening en subsidiëring. Dat hier snelheid is vereist, zegt Van der Wal, is nu wel duidelijk.

Dat spoort met de positieve conclusies in een rapport dat het Internationaal Energie Agentschap (IEA) enkele weken geleden publiceerde. Daarin staat dat overheden de laatste tijd intensief nadenken hoe ze vergunningsprocessen kunnen versnellen en de overgang naar groene energie kunnen steunen.

Volgens het agentschap zal de huidige crisis uiteindelijk, mede door de plannen van overheden, tóch een versneller van verduurzaming blijken. Zo wijst het IEA op wetsvoorstellen uit augustus van de Amerikaanse president Joe Biden, die enorme investeringen behelzen in elektrisch rijden en aanleg van zonne- en windenergieparken. De EU heeft intussen de doelen voor opwekking van groene energie aangescherpt. Een nuance van het IEA: veel overheden kiezen op korte termijn nog voor gebruik van meer fossiele brandstoffen.

Gezien dit soort plannen bestrijdt Van der Wal dat er geen steun is voor energie-intensieve bedrijven. „Steun is er in verschillende vormen en maten. Het kabinet heeft wél gezegd fors in te zetten op de aanleg van windparken, waarvan een deel gebruikt gaat worden voor waterstof. Dat is stimulerend.”

Zo tekenen zich toch contouren af van een duurzame toekomst. Wie straks terugkijkt op deze periode, kan dan wellicht concluderen: toen werden overheden wakker geschud. En de bedrijven hobbelden er achteraan.