Moet Nederland kerncentrales bouwen? In verkiezingsdebatten en op sociale media gaat het er fel aan toe tussen voor- en tegenstanders.
Rechtse partijen hebben een „religieus” geloof in kernenergie volgens GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans, maar kerncentrales zijn in Nederland „niet haalbaar en betaalbaar”. De rechtse partijen zeggen op hun beurt niet te begrijpen dat Timmermans een energievorm uitsluit die geen broeikasgassen uitstoot. Neemt Timmermans het klimaatprobleem wel serieus?
De discussie is feller dan twee jaar geleden tijdens de Tweede Kamerverkiezingen. Dat is opmerkelijk, omdat partijen nu veel minder verdeeld zijn over kernenergie. Een lange lijst is deze keer voor: VVD, NSC, BBB, PVV, CDA, Volt, D66, ChristenUnie, JA21, SGP, FVD. Van de grotere partijen zijn alleen GroenLinks-Pvda, SP en Partij voor de Dieren tegen.
De grote omslag zit bij D66 en de ChristenUnie. In 2021 was D66 tegen subsidiëring van kerncentrales; de ChristenUnie had een voorkeur voor zonne- en windenergie. Maar tijdens de formatie van het kabinet-Rutte IV gingen ze overstag. Inmiddels wordt de bouw van twee kerncentrales al ruim een jaar voorbereid door Rob Jetten, D66-lijsttrekker en klimaatminister.
Jetten wees de gemeente Borssele aan als voorkeurslocatie voor de centrales, het kabinet reserveerde 5 miljard euro. Een Frans, een Koreaans en een Amerikaans bedrijf doen inmiddels onderzoek in Nederland of de bouw van twee centrales technisch haalbaar is, en hoeveel geld ze van de overheid nodig hebben. Volgend voorjaar worden de uitkomsten verwacht.
Vanwaar dan toch het felle politieke debat?
Een rol speelt dat het echte besluit nog moet vallen. Nu is nog onduidelijk hoeveel de kerncentrales de overheid gaan kosten. Veel partijen hopen dat het bij de 5 miljard euro blijft die het gevallen kabinet reserveerde, maar die kans lijkt klein. „5 miljard euro is voor de bouw van twee nieuwe kerncentrales waarschijnlijk niet voldoende”, schrijven de klimaatrekenaars van het Planbureau voor de Leefomgeving in de doorrekening van verkiezingsprogramma’s.
Duurder dan begroot
Veel experts schatten dat twee kerncentrales 15 tot 20 miljard euro zullen kosten. Dat bedrag moet deels door de uitbater, deels door de overheid worden betaald. Bedrijven vinden een kerncentrale bouwen zonder financiële steun te risicovol. In Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Finland bleken kerncentrales de afgelopen decennia veel duurder dan begroot.
„Ik vermoed dat het beeld over kerncentrales zomaar kan kantelen als in het voorjaar duidelijk wordt wat het extra prijskaartje is”, zegt Bernard ter Haar, topambtenaar en voorzitter van het expertteam dat Jetten dit voorjaar adviseerde over het energiesysteem in 2050. „Weinig mensen beseffen hoe de kosten zich ontwikkeld hebben. Kernenergie is de laatste decennia duurder geworden in het Westen, zon en wind goedkoper. Kernenergie is nu ongeveer vier keer zo duur.”
Volgens Ter Haar moet de overheid niet alleen miljarden euro’s steken in de bouw van de centrale, maar ook in subsidiëring van de stroom die eruit komt. „Kernstroom kan niet concurreren met goedkope zonne- en windenergie. De Britse overheid betaalt over een paar jaar decennialang het dubbele van de stroomprijs voor de elektriciteit die uit haar nieuwe kerncentrale komt.”
Het expertteam onder leiding van Ter Haar adviseerde het inmiddels gevallen kabinet geen onomkeerbare stappen te zetten. Eerst zou het kabinet beter moeten nagaan of kerncentrales passen in het Nederlandse energiesysteem dat nu gebouwd wordt, met veel zonne-energie en veel windparken op zee. „Het kabinet heeft zonder daar goed over na te denken besloten centrales te gaan bouwen, en heeft het kernafvalprobleem nog niet opgelost”, zegt Ter Haar.
Veiligheid en afval
Over veiligheid en over wat je doet met het nucleaire afval gaat het politieke debat tot nu toe nauwelijks. Twee andere strijdpunten komen telkens terug: hoelang het duurt om kerncentrales te bouwen en hoe duur ze zijn. Timmermans zegt dat het twintig jaar kan duren, voorstanders van kerncentrales bestrijden dat. Beide kampen schermen met berekeningen, historische ervaringen en rapporten die hun eigen gelijk bewijzen.
Voorstanders van kernenergie wijzen vaak naar een scenariostudie van consultancybureaus Witteveen+Bos, eRisk Group, HCSS en Rethink Zero voor het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Conclusie: een energiesysteem met kernenergie is ongeveer even duur als een systeem zonder, mits nieuwe kerncentrales binnen budget en binnen elf jaar worden gebouwd.
Daar zit precies het probleem: de centrales in andere Europese landen werden zo duur omdat het veel langer duurde om ze te bouwen. In het Franse Flamanville duurde de bouw bijvoorbeeld achttien jaar in plaats van vijf. De kerncentrale kostte 19 miljard euro, vijf keer zoveel als gepland. De Britse kerncentrale Hinkley Point C lijkt met maar drie jaar vertraging klaar te zijn, in 2028, maar kost wel veel meer dan verwacht: 32 in plaats van 18 miljard pond.
Eisen verhoogd
Toch zijn er redenen om te verwachten dat kerncentrales weer goedkoper worden, zegt consultant Ruut Schalij van eRisk Group, een van de auteurs van de studie voor het ministerie. „De allernieuwste kerncentrales in het Westen zijn al goedkoper.” Bij de vertraagde kerncentrales werden tijdens de bouw de veiligheidseisen verhoogd, na de ramp met de kerncentrale in het Japanse Fukushima in 2011. Nu zijn die eisen tevoren bekend.
En wat is duur? Windparken op zee bleken onlangs ook een stuk duurder geworden. Minister Jetten maakte in oktober bekend dat de aansluitkosten van ‘wind op zee’ waarschijnlijk 90 miljard euro bedragen, niet de 50 miljard euro die was verwacht.
Voorstanders van kerncentrales hopen te kunnen leren van wat in andere landen misging, en deze keer sneller te bouwen. Schalij denkt dat de bouw in elf jaar kan. „De windmolenparken op zee hebben we ook snel uit de grond geramd. Maar dan moet de overheid de regie nemen, en niet tijdens de bouw nieuwe eisen stellen.”
De grote vraag is volgens Schalij of het politieke klimaat stabiel genoeg is om kerncentrales te bouwen. „Dit kan ook een debacle worden à la de kolencentrales.” In 2005 was het kabinet enthousiast over de bouw van nieuwe kolencentrales, maar toen ze er in 2015 waren, wilden veel politieke partijen ze alweer sluiten.
Ter Haar ziet veel wensdenken bij het gevallen kabinet en politieke partijen die voorstander zijn van kernenergie. „Inschattingen over de bouwtijd zijn in de westerse wereld telkens tegengevallen. Je moet op een jaar of twintig rekenen.”
Verzekeringspremie
Je kunt eindeloos blijven discussiëren, maar hier kom je nooit uit, zegt econoom Jasper J. van Dijk, onderzoeksleider van het Instituut voor Publieke Economie. „We weten niet hoelang het gaat duren. En daardoor weet je ook niet hoe duur ze worden.”
Van Dijk zette de voor- en nadelen van kernenergie op een rij voor economenvakblad ESB. „Ik hoop heel erg dat, als duidelijk wordt hoeveel de centrales kosten, politieke partijen zich niet al zo hebben ingegraven dat het kostenplaatje niet meer uitmaakt.”
Het politieke debat zou veel meer moeten gaan over de verschillen tussen een energiesysteem met alleen zonne- en windenergie en een systeem met zon, wind, en kernenergie, zegt Van Dijk. Voor windmolens, zonnepanelen en batterijen zijn veel grondstoffen nodig. „Waar haal je die vandaan? Wat doe je met het afval dat zonnepanelen opleveren? Weeg dat af tegen een systeem met kerncentrales: waar komt het uranium vandaan? Wat doe je met het kernafval?”
Kernenergie is dan wel duurder, maar je kunt die extra kosten ook zien als een verzekeringspremie, zegt Van Dijk. „Je wedt niet op één paard.” Een systeem met meer bronnen van energie geeft meer zekerheid dat er altijd voldoende energie is. Politieke partijen die voor kernenergie zijn, noemen energiezekerheid en energie-onafhankelijkheid als belangrijke redenen. „De vraag is dan: hoeveel mag die zekerheid kosten?”
Achtervang
Wat Nederland vervolgens doet met die kernenergie, is ook een grote vraag. Deskundigen hebben zeer verschillende beelden van het Nederlandse energiegebruik in 2050. Evenveel als nu, meer of minder?
Experts die denken dat Nederland minder energie gaat verbruiken, waarschuwen dat kerncentrales niet passen in het nieuwe energiesysteem met veel zonne- en windenergie. Als de wind waait en de zon schijnt, is er meer dan genoeg elektriciteit. In de nachten en de winter is opslag nodig, of een energiebron die als achtervang fungeert: een gascentrale bijvoorbeeld, die maar af en toe draait. Kerncentrales zijn zo bezien een dure achtervang: omdat ze zoveel kosten, moeten ze eigenlijk permanent stroom produceren. De vraag is of al die energie dan nog nodig is.
„Het is natuurlijk waar dat je vaak zoveel wind- en zonne-energie hebt dat eigenlijk geen kernenergie nodig is”, zegt Martien Visser, lector energietransitie aan de Hanzehogeschool Groningen en manager strategie bij Gasunie. „Maar stel dat het door klimaatverandering minder gaat waaien? Je moet als Europa niet te afhankelijk worden van één energiebron. Die les moeten we toch geleerd hebben toen Rusland de gaskraan dichtdraaide.”
Hoge energievraag
Bovendien, zegt Visser, is de energietransitie na 2035 niet klaar. „Daarna gaat de elektriciteitsvraag nog enorm stijgen. De industrie is dan nog grotendeels fossiel, de scheepvaart ook.” Nederland kan die extra kernenergie dan goed gebruiken.
Schalij denkt eveneens dat de energievraag hoog zal zijn. „Ook als een deel ervan verdwijnt, zou het al heel knap zijn als we evenveel energie blijven gebruiken als nu.” Bij fossiele brandstoffen als aardgas gaat heel weinig energie verloren tussen winning en gebruik, zegt Schalij. „Dat is anders als je energie zelf maakt. Dan verlies je zo 30 tot 40 procent. Je hebt dus meer opwek nodig.”
Ter Haar ziet dat anders. „Huishoudens en vervoer worden steeds energiezuiniger.” Alleen als alle energie-intensieve industrie, zoals Tata Steel, volledig blijft draaien en schepen in de Rotterdamse haven blijven tanken, heeft Nederland veel energie nodig. „Maar dat is beide niet waarschijnlijk.” Energie wordt in zonnige landen waar het veel waait waarschijnlijk goedkoper dan hier. Daar trekken schepen en een deel van de industriële bedrijven dan naartoe.
Ter Haar: „De industrie heeft er belang bij dat we uitgaan van maximaal energieverbruik. Tata gaat nooit zelf een kerncentrale bouwen, want dat krijgen ze niet gefinancierd. Maar als de belastingbetaler het voor zijn rekening neemt: graag!”
Hij is ervan overtuigd dat kerncentrales een flink deel van de tijd stroom voor het buitenland zullen produceren. „Zwaar gesubsidieerd door de Nederlandse belastingbetaler.”
Nederland zal ook zonder kerncentrales veel elektriciteit produceren voor België en Duitsland, zegt Visser. „Wij hebben nu eenmaal dat grote zeeoppervlak.” Hij verwacht dat veel industrie in Nederland blijft. „Het huidige kabinet en de Europese Unie willen industrie behouden, mede om niet afhankelijk te worden van andere landen. Daardoor zal het energieverbruik veel minder dalen.”
Op volle kracht door met wind
Over één ding zijn de deskundigen het wel eens. Kerncentrales of niet, een nieuw kabinet moet doorgaan met de bouw van windparken op zee. Schalij: „Er zijn politieke partijen die denken dat meer wind en zon door kernenergie niet nodig is. Dat is geen goed idee. We hebben al die bronnen nodig.” VVD en CDA zeggen dat ze willen blijven inzetten op zon en wind én kernenergie. Maar BBB, PVV, FVD en JA21 hopen dat kernenergie windparken kan vervangen.
Nu stoppen met windparken op zee bouwen zou de energietransitie direct vertragen. De komende jaren groeit de vraag naar stroom snel: meer mensen gaan met een elektrische auto rijden, bedrijven willen hun productieproces elektrificeren. Er moeten dus op volle kracht windparken op zee gebouwd worden, zeggen Visser, Schalij en Ter Haar.
„Mijn zorg is dat er minder windparken op zee worden gebouwd als de kerncentrales doorgaan”, zegt Ter Haar. „Probeer alsjeblieft realistisch te zijn over het moment dat de kerncentrales aangesloten worden. Niets is zo gevaarlijk als erop rekenen dat de centrales in 2035 klaar zijn. Dan doe je dingen niet, en als de centrales niet klaar zijn, komt je elektriciteitssysteem enorm in de knel.”
