Bezorgdheid in Chili om lithiumakkoord met de EU: ‘Duurzame mijnbouw bestaat niet’

Voor microbioloog Cristina Dorador-Ortiz is de Atacama-woestijn in het noorden van Chili een goudmijn. Niet vanwege de enorme hoeveelheden mineralen die er in de grond zitten, maar vanwege de unieke flora en fauna in het gebied. „Door de droogte in deze woestijn kan je hier rotsen en stenen vinden die al twintig miljoen jaar op deze plek liggen”, zegt ze. „Daarnaast zijn er fragiele ecosystemen, die helaas razendsnel verdwijnen door de toenemende mijnbouw.”

Hoewel er ook andere mineralen gewonnen worden in de Atacama-woestijn, is het de lithiummijnbouw waar Dorador-Ortiz zich vooral druk om maakt. Om lithium te winnen is er veel water nodig en de Atacama-woestijn is de droogste woestijn ter wereld. Er zijn wel zoetwatervoorraden, maar die liggen diep onder de grond opgeslagen. En bij de productie van lithium wordt enorm veel water gebruikt: om een ton lithium te winnen is 500.000 liter water nodig.

Ruim een kwart van alle lithium in de wereld ligt in de Atacama-woestijn. Om deze voorraad van naar schatting ruim acht miljoen ton lithium wordt al gestreden door mijnbouwbedrijven uit de hele wereld. Ook de EU is een gretige afnemer van het Chileense lithium: 80 procent van alle lithium die de EU in 2020 invoerde kwam uit het Zuid-Amerikaanse land. Met het hernieuwde handelsakkoord tussen de EU en Chili krijgt die invoer waarschijnlijk een impuls.

Toegang tot Chileens lithium

Een vernieuwing van het akkoord, dat oorspronkelijk dateert uit 2002, was nodig: de bilaterale handel tussen de EU en Chili groeide tussen 2002 en 2021 met ruim 140 procent en de goederenhandel tussen de twee handelspartners is al bijna 17 miljard euro waard. Volgens het vernieuwde akkoord worden vrijwel alle Chileense importheffingen op producten uit de EU opgeheven. Europese bedrijven krijgen betere toegang tot overheidsopdrachten en tot sectoren als telecommunicatie en financiële dienstverlening. Daarnaast is er speciale aandacht voor mkb’s, die makkelijker in Chili aan de slag moeten kunnen. Andersom krijgen Chileense bedrijven ook meer toegang tot de Europese markt.

Een belangrijk hoofdstuk in het akkoord is gewijd aan de verbeterde toegang die de EU krijgt tot mineralen als lithium. Voor de EU is dat hard nodig: de Wereldbank schreef onlangs dat Europa in 2030 achttien keer meer lithium nodig zal hebben dan nu en tegen 2050 zelfs zestig keer meer, wil het de ambitieuze klimaatdoelstellingen halen. Lithium is een belangrijk product in oplaadbare batterijen, en voor de auto-industrie in Europa, waar vanaf 2035 alle nieuwe auto’s elektrisch moeten zijn, is het mineraal van essentieel belang.

In het akkoord wordt benadrukt dat duurzame ontwikkeling vooropstaat, iets wat volgens Dorador-Ortiz moeilijk te rijmen valt met de groeiende vraag naar lithium. „Duurzame mijnbouw bestaat niet. Ik begrijp heel goed dat we in het kader van klimaatverandering moeten zoeken naar alternatieve energie. Maar het plaatje is niet compleet”, zegt ze tegen NRC. „Bij dit soort handelsakkoorden staan economische belangen uiteindelijk altijd op één. Ik vraag me ten zeerste af of we begrijpen in hoeverre we hiermee de enorme schat aan kennis en geschiedenis die in de woestijn liggen opgeslagen in gevaar brengen.”

De EU zegt in het handelsakkoord te willen zorgen voor duurzaamheid en de impact op milieu te willen beperken. Een onafhankelijke commissie moet meekijken naar de impact van de mijnbouw in het noorden van Chili en aan de hand van innovatie moet lithium op de meest duurzame manier uit de grond worden gehaald. Conventies van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) zijn een ander belangrijk uitgangspunt van het akkoord, onder meer om te zorgen dat arbeidsrechten worden nageleefd en vrouwen meer toegang krijgen tot de economie.

Een van de conventies van de IAO waarop inheemse gemeenschappen in Chili zich vaak beroepen om hun land en cultuur te beschermen, is ILO (naar de Engelse naam van de IAO) 169. Zij kunnen zich op dit verdrag beroepen als bijvoorbeeld aanstaande mijnbouwprojecten hun territorium kunnen beschadigen. Inheemse gemeenschappen moeten dan betrokken worden bij de totstandkoming van het project en hun goedkeuring geven.

Volgens Christian Espíndola Araya, woordvoerder van de inheemse Toconao-gemeenschap, is die conventie geschonden bij de onderhandelingen rondom het handelsakkoord. „Wij zijn geen moment betrokken bij de totstandkoming van dit EU-akkoord, in geen enkele fase. Er was geen moment sprake van informatievoorziening en er was geen rol voor onze gemeenschappen weggelegd”, zegt hij. Hij behoort tot het Atacameño-volk, dat in ruim twintig gemeenschappen in de Atacama-woestijn woont. Al duizenden jaren woont dit volk in het gebied, waar ze leven van hun lama’s en alpaca’s, hun keramiek- en wolhandel.

Hun leefomgeving wordt in toenemende mate bedreigd door de lithiummijnbouw, zegt Espíndola Araya. „Onze gemeenschap heeft zich altijd rond water ontwikkeld. Daar komen onze zorgen rond de lithiummijnbouw vandaan: het is een soort mijnbouw waar veel water voor nodig is. Plekken waar nu nog water is, komen droog te staan”, zegt hij. „Er zijn nu al gemeenschappen die het land waar ze eeuwenlang hebben gewoond moeten verlaten. Mede door dit akkoord zijn er grote zorgen om de toekomst van ons volk.”

Dat de inheemse gemeenschappen niet betrokken werden bij de onderhandelingen rondom het akkoord met de EU zorgt voor wantrouwen, zegt Espíndola Araya. Hij zegt huiverig te zijn voor beloftes van bedrijven en regeringen om inheemse groeperingen tegemoet te komen. Volgens hem wordt er wel wat gedaan door lithiumbedrijven in de omgeving, er wordt bijvoorbeeld financiële steun gegeven aan sociale projecten. Gemeenschappen krijgen studiebeurzen, geld voor culturele centra, zegt de inheemse leider. Maar hij noemt die compensaties een pleister op de wonde. „Hun compensatie wordt gebruikt om hun imago in andere landen op te schonen. Alsof ze ons vooruithelpen”, zegt hij. „Ik zou graag zien dat we meer betrokken worden bij dit soort akkoorden en projecten en meer serieus genomen worden. Lithium wordt gepresenteerd als iets heel moois en heel schoons. Maar de schade aan ons territorium is enorm.”

De Chileense regering promootte het akkoord met de EU met een foto van flamingo’s in de Atacama-woestijn. Microbioloog Cristina Dorador-Ortiz noemt dat een „gebrek aan respect”, aangezien juist die vogels wegtrekken uit de woestijn omdat mijnbouw hun voedsel en drinkwater zou bevuilen. „Het is tekenend voor de houding van de regering en mijnbouwbedrijven. Naar buiten toe wordt dit gepresenteerd als iets goeds voor iedereen, maar de waarheid is dat er maar weinigen écht van zullen profiteren.”

Ook zij wijst erop dat de lokale bevolking weinig betrokken werd bij de totstandkoming van het akkoord met de EU. Daarom vraagt ze zich af of de uitvoering van het akkoord wel tot verandering zal leiden voor de regio. „We moeten bij onderhandelingen over mijnbouw verder kijken dan het product zelf. We moeten kijken naar de effecten op het ecosysteem en de bewoonbaarheid van plekken”, zegt ze. „Deze regio draagt vanwege de mijnbouw flink bij aan de economische groei van Chili, maar de armoede is hier groot. De elektrische auto’s zien we hier niet, het afval wel.”