Schuldbewust vertelt een vrouw hoe dankbaar ze was voor de atoombommen die ervoor zorgden dat Japan eindelijk capituleerde, het betekende de redding van haarzelf en vele lotgenoten. Zij is een van de getuigen in Als ik mijn ogen sluit, Pieter van Huystees documentaire over vrouwen die de Jappenkampen in Nederlands-Indië overleefden.
Het is een persoonlijke film voor Van Huystee (1956), die normaliter als producent fungeert: zijn moeder en oma zaten in een Jappenkamp. Aan het begin van de documentaire vraagt hij zijn zus waarom ze „mammy” nooit naar haar ervaringen gevraagd hebben. In Als ik mijn ogen sluit vraagt Van Huystee overlevenden „dingen die ik eigenlijk mijn moeder had willen vragen”.
In verschillende Jappenkampen kwamen tussen 1942 en 1945 naar schatting 13.000 mensen om. Omdat er weinig foto’s van de kampen bestaan en er vrijwel geen filmmateriaal is, zoekt Van Huystee zijn toevlucht in tekeningen die kampgevangenen maakten. Ze zijn opvallend gedetailleerd, fraai getekend en evocatief. Ze komen lang in beeld, afgewisseld met de getuigenissen van een aantal vrouwen en een paar animatiesequenties (gemaakt door Hanneke van der Linden).
Van Huystee vraagt de hoogbejaarde vrouwen met hun ogen dicht terug te denken aan het traumatische verleden. Hij filmt ze van voren, maar last af en toe een lelijk vanaf de zijkant gefilmd shot in dat het ritme en de esthetiek van zijn film verstoort. Ook horen we soms harde knallen op de geluidsband – geweerschoten? – die wat al te nadrukkelijk zijn. Effectbejag in een film die verder vrij sober gehouden is, het draait immers om de aangrijpende getuigenissen. Omdat deze kalm verteld worden, komen ze des te harder aan. Een deel ervan is wellicht bekend, zoals de diepe buigingen die bij het ochtendappèl voor de Japanse kampbewakers moesten worden gemaakt, de toenemende honger en de barre omstandigheden in de kampen.
Vooral de verhalen over seksueel geweld treffen doel, zowel van Japanse kant als van Engelse zijde na de bevrijding. De traumatische dingen die de meisjes en hun moeders in de kampen zagen, leidden in veel gevallen tot apathie en onthechting die hun levens tekenden. De nuchtere constatering dat er in Nederland geen plek was voor hun schrijnende verhalen in de naoorlogse herdenkingscultuur is ook pijnlijk. Een vrouw leest het door haar geschreven gedicht ‘Ontheemden’ voor, over hoe zij zich voelde terug in Nederland, waar hun ontvangst op zijn zachtst gezegd kil was. Zij trekt de film naar het nu als ze opmerkt dat het gedicht helaas zeer toepasbaar is op hedendaagse vluchtelingen.
