Is de oorlog om Nagorno-Karabach nu voorbij? En vier andere vragen over het opheffen van de enclave

De strijd is gestreden en Azerbeidzjan heeft gewonnen. Terwijl tienduizenden etnische Armeniërs Nagorno-Karabach ontvluchtten, maakte het de facto bestuur van de enclave donderdag bekend zichzelf per 1 januari 2024 op te heffen. Hiermee zal Nagorno-Karabach officieel ophouden te bestaan en komt het gebied geheel onder Azerbeidzjaanse controle. Vijf vragen over het lot van Nagorno-Karabach.

1 Wat houdt de opheffing van de enclave precies in?

Nagorno-Karabach is een Armeense enclave in Azerbeidzjan, bestuurd door Armeniërs. Donderdagochtend tekende de ‘president’ van Nagorno-Karabach, Samvel Sjachramanjan, een decreet waarin hij de opheffing bekend maakte van zijn regering per 1 januari 2024. Dat betekent dat alle overheidsinstellingen zullen worden opgeheven en er een eind komt aan het Armeense bestuur van de enclave. In ruil daarvoor beloofde Azerbeidzjan de inwoners van de enclave dat zij het gebied ‘vrij, vrijwillig en ongehinderd’ mogen verlaten.

Lees ook: Er komt een schrijnende exodus op gang uit Nagorno-Karabach

Hoewel de Amerikaanse minister Antony Blinken (Buitenlandse Zaken), de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev opriep „om de inwoners van Nagorno-Karabach de garantie te geven dat zij veilig in hun huizen kunnen leven en dat hun rechten zullen worden beschermd”, is de verwachting dat vrijwel alle etnisch Armeniërs de enclave zullen verlaten, omdat ze vrezen voor hun veiligheid onder Azerbeidzjaans bewind. Premier Nikol Pasjinian liet weten dat „geen Armeniër de komende dagen zal achterblijven in Nagorno-Karabach”, aldus een woordvoerder. Meer dan de helft van de 120.000 inwoners heeft de enclave inmiddels verlaten.

2 Verloopt de gang van zaken volgens het internationaal recht?

De onafhankelijkheid van Nagorno-Karabach is internationaal nooit erkend en daarmee is de regio Azerbeidzjaans grondgebied. Er wordt dus geen land toegeëigend. Wel overtreedt Azerbeidzjan op tal van andere manieren het internationaal recht. Zo is het niet toegestaan mensen te dwingen huis en haard te verlaten en is het land verplicht om waarnemers en hulpverleners toe te laten. Ook de negen maanden durende Azerbeidzjaanse blokkade van de enclave, waarbij de bevolking voedsel, brandstof en medicijnen werd ontzegd, was illegaal, net als de eendaagse aanval waarmee Bakoe op 19 september het pleit in zijn voordeel beslechtte.

3 Waarom grijpt het Westen niet in?

De overwinning van Azerbeidzjan laat zien dat de Europese Unie en de Verenigde Staten hebben gefaald als bemiddelaars. Jarenlang diplomatiek overleg leidde niet tot een vreedzame oplossing. Westerse politici, in de EU geleid door Charles Michel, zagen niet aankomen dat de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev het slepende conflict met geweld wilde oplossen. Aliyev voelde zich waarschijnlijk in zijn voornemen gesterkt omdat de maandenlange blokkade van de enclave niet tot internationale sancties had geleid. Voor ingrijpen van Rusland hoefde hij evenmin te vrezen, want de relatie tussen Rusland en Armenië is de laatste jaren flink bekoeld.

4 Is het conflict nu voorbij?

Geenszins. Hoewel een vredesakkoord – op papier – een einde zou kunnen maken aan het conflict, verliepen alle eerdere vredesprocessen uiterst moeizaam. Daarbij geloven de meeste Armeniërs niet dat de regering in Bakoe werkelijk geïnteresseerd is in duurzame vrede. Dit mede vanwege de harde, compromisloze uitspraken van president Aliyev en de militaire steun die hij krijgt van Turkije en Israël. Gevreesd wordt dat Azerbeidzjan zal willen proberen een doorgang te forceren naar de Azerbeidzjaanse exclave Nachitsjevan, aan de westzijde van Armenië, wat een mogelijk beginpunt kan vormen voor een nieuwe strijd. Daarnaast zitten het wantrouwen, de trauma’s en de emoties aan beide kanten te diep voor een verzoening en is het de vraag of gepleegde oorlogsmisdaden zullen worden berecht.

5 Wat wil Azerbeidzjan verder nog?

De eisen van president Aliyev gaan verder dan het terugveroveren van Nagorno-Karabach, waaruit begin jaren negentig ook Azerbeidzjanen werden verdreven. Aliyev aast op een directe verbinding met Nachitsjevan, wat de handel met Turkije zal bevorderen. Armenië vreest dat deze zogenoemde Zangezur-corridor de zuidelijke Sjunik-provincie zal afsnijden van de rest van Armenië. In eerdere, door Rusland geleide onderhandelingen, werd bepaald dat de corridor ‘ongehinderde doorgang’ moest geven aan Azerbeidzjaans transport. Die zinsnede leidde tot meningsverschillen over de vraag of Armenië het recht zou krijgen om er douanecontroles uit te voeren.

Ook Iran kijkt scherp naar de ontwikkelingen in het zuiden van Armenië. Niet alleen is Iran een strategische bondgenoot van Jerevan en huist in het land een grote Armeense minderheid, ook geldt Armenië als belangrijk doorvoerland voor goederen tussen Rusland en de Perzische Golf.

Lees ookDe uittocht van de etnisch Armeense enclave Nagorno-Karabach is in volle gang

Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 29 september 2023.