In het spoor van Piet Mondriaan door Nederland

1 Amersfoort

Aan een smalle gracht in Amersfoort staat het huis waar Piet Mondriaan 150 jaar geleden geboren werd. Het huis oogt in eerste instantie groot. Dat komt doordat het pand niet alleen als woonhuis functioneerde, maar ook als school, waar de vader van Mondriaan hoofdmeester was.

Piet Mondriaan (1872-1944) werd als oudste zoon geboren, waarna er nog vier kinderen volgden. Het Mondriaanhuis in Amersfoort bezit een kleine collectie werken en geeft vooral een inkijkje in het leven van de schilder. Zo zijn er voorwerpen, brieven en foto’s uit Mondriaans jeugd te zien, kun je lezen over zijn liefdesleven en is het atelier, dat hij later in Parijs zou bewonen op ware grootte gereconstrueerd. De enkele schilderijen in het museum komen voornamelijk uit Mondriaans vroege periode, toen hij in Amsterdam woonde en regelmatig schilderde aan de rivier Het Gein.

2 Winterswijk

Wanneer Mondriaan acht jaar is, verhuist de familie naar Winterswijk. Ook daar betrekken ze een schoolwoning. Ditmaal is het een statig pand aan de Zonnebrink. In Villa Mondriaan hangen niet alleen werken van Piet Mondriaan, maar ook van zijn vader en zijn oom Frits. Deze oom leert hem op jonge leeftijd de beginselen van het schilderen. Vader Mondriaan tekent religieuze platen, die als litho’s werden verspreid. Toch staat zijn vader niet te springen als Mondriaan aankondigt kunstenaar te willen worden. Hij wil dat Mondriaan eerst zijn Acte Teekenen behaalt, waarmee Mondriaan voor de klas kan staan. Ter voorbereiding op het examen maakt Mondriaan gedetailleerde tekeningen van de kronkelende straatjes in Winterswijk en de omliggende natuur.

Jaren later, wanneer hij het nest in Winsterwijk al heeft verlaten, tekent Mondriaan meermaals de Jacobskerk, gelegen aan het dorpsplein. Vanuit de tuin van Villa Mondriaan heb je zicht op de kerk. Trots prijkt de gotische toren vanachter de bomen in de lucht. Met potlood en krijt vangt Mondriaan een beeld dat zeer vertrouwd voor hem geweest moet zijn.

3 Amsterdam

Het behalen van de Acte Teekenen geeft Mondriaan in 1892, naast lesbevoegdheid, toegang tot de Rijksacademie in Amsterdam. Terwijl de Rijksacademie nu onbegrensd oogt, werd er eind 19e eeuw nog veel belang gehecht aan genre- en portretschilderen. Je onderwerp waarheidsgetrouw kunnen afbeelden was het hoogste goed. Dat is terug te zien in het vroege werk van Mondriaan, dat veelal uit realistische stillevens, portretten en landelijke taferelen bestaat.

Vanaf 1898 woont Mondriaan op een zolderkamer op de Albert Cuypstraat 158. Hij is dan net klaar met zijn studie aan de Rijksacademie en trekt er regelmatig op uit om in de buitenlucht te schilderen. Hij schildert vaak de boten aangemeerd aan de Weesperzijde. Mondriaan lijkt in die tijd niet geïnteresseerd in de chaos van de stad en zoekt vredige taferelen op. Waar de Amstel nu vol ligt met woonarken, trof Mondriaan er vrachtschuiten aan. In het werk Avond aan de Weesperzijde (1901/1902) is zo een vrachtschuit te zien. De stilte is op het doek voelbaar. De stad lijkt tot rust gekomen, als de avond valt. Wanneer je naar de lucht op het schilderij kijkt, zou je kunnen zeggen dat Mondriaan, ook al in zijn realistische landschappen aandacht heeft voor duidelijke vlakverdeling.

4 Het Gein

Mondriaan zit op zijn fiets en leunt zelfverzekerd achterover. Op zijn hoofd een puntig hoedje en in zijn mond een pijp. Ondertussen schildert hij. Het is een schets van de schilder Simon Maris, gemaakt bij het riviertje Het Gein. Vanuit Amsterdam is het een klein uur fietsen naar Het Gein. Mondriaan stapt regelmatig op de fiets om daar het water, de boerderijen en de molens te schilderen.

Waar de fietsroute nu langs de massale flats in de Bijlmer loopt, moet Mondriaan door een groene polder hebben gereden. Rondom Het Gein zelf is er de afgelopen decennia een stuk minder veranderd. Zo ligt langs het water nog steeds boerderij Geinrust, een geliefd onderwerp van Mondriaan. Het boerenhuis, maar vooral de hoge bomen en het water voor het huis legt hij in verschillende seizoenen vast.

Iets in die compositie moet Mondriaan aangetrokken hebben, want enkele jaren later, wanneer hij zich in Parijs bevindt, dienen zijn weergaves van Geinrust als basis voor abstractere doeken. Door steeds opnieuw naar compositie, kleur en licht te zoeken, raakt Mondriaan niet uitgekeken op zijn onderwerpen. Sterker nog, hij doorgrondt ze. De Oostzijdse molen aan Het Gein schildert hij bijvoorbeeld wel 25 keer in zes jaar tijd. Afgesneden, gecentreerd, bij daglicht of maanlicht, de molen verschijnt steeds weer in een andere hoedanigheid. Ook deze molen is er nog. Het uitgestrekte grasland rond de molen, de oude bomen langs de weg, even laten ze je deel uitmaken van een oud Hollands tafereel.

5 Domburg

Het is eigenlijk maar een bescheiden kerk die op het schilderij Zeeuwsche kerktoren (1910) van het doek af knalt. De heldere kleuren die Mondriaan heeft gebruikt, brengen de kerktoren van Domburg tot leven. Hoekige vormen zweven door de lucht, alsof het glas in lood uit de ramen is gesprongen en nu om de gevel van de kerk heen danst.

De rustige omgeving van het kustplaatsje Domburg lijkt Mondriaan ruimte te bieden voor experiment. Zo maakt hij enkele impressionistische werken van zeegezichten terwijl in het werk Zeeuwsche kerktoren zijn interesse voor het kubisme voelbaar is. Ook andere kunstenaars, waaronder Jan Toorop voelen zich thuis in Domburg. Mondriaan komt vanaf 1908 regelmatig voor korte periodes naar het dorp. In 1914 verblijft Mondriaan zelfs enkele maanden in Domburg. Hij woont dan al twee jaar in Parijs en is naar Nederland gekomen om vrienden te bezoeken. Wanneer in juli 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, zit Mondriaan vast in zijn geboorteland.

6 Laren en Blaricum

De twee jaar in Parijs hebben Mondriaans werk doen veranderen. Terwijl zijn schilderijen voorheen, hoe wild zijn lijn of kleurgebruik ook was, figuratieve weergaven blijven, ontleedt Mondriaan zijn onderwerpen nu volledig. Het gaat hem om het visualiseren van de essentie der dingen. Door zijn onderwerpen te abstraheren wil Mondriaan uitkomen bij het fundament dat ten grondslag ligt aan dat wat hij schildert.

Bijna de gehele Eerste Wereldoorlog werkt en woont hij in Laren en Blaricum. Het is in die tijd dat hij bevriend raakt met Theo van Doesburg, oprichter van het in 1917 opgerichte tijdschrift De Stijl. De kunstenaars van De Stijl vinden dat kunst vrij moet zijn van de voorstellingswereld en subjectieve gevoelens. Ondertussen streven zij met hun (bijna) abstracte kunst, naar harmonie.

In de vele woningen en ateliers waar Mondriaan in Laren en Blaricum woont, werkt hij aan zijn boek De nieuwe beelding in de schilderkunst. Daarin tekent hij zijn gedachten over de schilderkunst op. Zijn tekst wordt, in verschillende nummers van De Stijl gepubliceerd.

In het atelier dat bekend staat als Het huisje van Otto van Rees werkt Mondriaan in 1915 opnieuw aan de kerktoren van Domburg. Terwijl zijn kleurgebruik in de eerdere Kerktoren in Domburg uitbundig was, werkt hij nu slechts met zwarte rechte lijnen. In de tekening Kerkgevel 7 (1915) doen alleen de twee boogjes tussen alle rechte lijnen nog vermoeden dat het om de ramen van een kerk gaat.

Drie jaar later zal Mondriaan Compositie met grijze lijnen (1918) maken, zijn eerste ruitvormige doek. Ieder mogelijk figuratief aanknopingspunt is dan verdwenen. Hij maakt het werk in het armoedige Atelier De Vries, waar geen water of elektriciteit is. In tegenstelling tot vele andere huizen en ateliers waar Mondriaan tijdens de Eerste Wereldoorlog verbleef, staat Atelier De Vries er vandaag de dag niet meer. De andere huizen en ateliers zijn op loopafstand van elkaar. Van huis naar huis is het een mooie wandelroute door het Gooi. Al is het lastig een glimp op te vangen van de woningen zelf door de muren en hekken om de huizen. Het moet een grote overgang voor Mondriaan zijn geweest, van de bruisende stad Parijs naar de groene omgeving van het Gooi.

Lees ook: kunstredacteur Bianca Stigter ontraadselt Mondriaans Victory Boogie Woogie