Draait Poetin het gas pas dicht in de winter?

Het begon allemaal met een turbine. Een enorm stalen gevaarte dat gas door pijpleidingen pompt. Eén zo’n apparaat dat in de inmiddels beruchte Nord Stream 1-pijplijn wordt gebruikt, was eerder dit jaar voor reparatie naar een fabriek in Canada gestuurd. Maar als gevolg van nadien ingestelde westerse sancties tegen Rusland weigerde Ottawa de turbine terug te sturen.

En dus zei Gazprom bijna anderhalve maand geleden, op 14 juni, dat het geen andere keus had dan het fors terugschroeven van de gastoevoer. Van de ene op de andere dag slonk die toevoer met bijna twee derde. Tot grote verontrusting van de landen van de EU, die sterk afhankelijk zijn van dat gas. Twee weken geleden droogde ook het laatste stroompje op. Ditmaal vanwege „jaarlijks onderhoud”. Een van de levensaders van de Europese samenleving leek te zijn afgesneden.

Op rantsoen

Fast forward naar afgelopen week. Donderdag haalde het continent opgelucht adem, de leveranties zijn hervat. Europese politici vreesden dat Poetin ook ná 21 juli, toen het onderhoud officieel moest zijn afgerond, de pijplijn dicht zou houden. Om zo Europa verder in de tang te nemen in de economische oorlog die Rusland sinds de invasie van Oekraïne met het Westen voert. Zonder Russisch gas zou Europa deze winter onherroepelijk zwaar in de problemen komen. Veel bedrijven moeten dan verplicht op rantsoen en mogelijk komen zelfs huishoudens in de kou te zitten.

Dat rampscenario is – voorlopig althans – afgewend. Wel heeft de gascrisis Europese leiders wakker geschud. Woensdag lanceerde de Europese Commissie een plan waarmee lidstaten desnoods verplicht kunnen worden om gas te besparen. Ook als zij er komende winter zelf warmpjes bijzitten.

Lidstaten moeten dus hun soevereiniteit op het gebied van energievoorziening deels inleveren – een groot taboe in Brussel.

Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Is het gevaar nu echt geweken? En hoe gaat het verder? NRC zet de belangrijkste vragen op een rij.

1 Is Europa weer verzekerd van gastoevoer?

Het blijft nagelbijten. Volgens de exploitant van Nord Stream stroomt nu 40 procent van de normale volumes door de pijplijn. Daarmee is Europa terug op het niveau van voor het jaarlijkse onderhoud. Of die andere 60 procent er ooit weer bijkomt, is zeer de vraag. De turbine is inmiddels onderweg naar Rusland, nadat Canada op verzoek van Duitsland een tijdelijke sanctie-ontheffing verleende. Maar hij wordt officieel pas in september teruggeplaatst. Volgens Poetin hangt het er ook nog maar van af hoe goed het onderhoud is gedaan. Daarnaast ontbreken volgens hem de handleidingen.

Het is zelfs de vraag of de huidige 40 procent blijft stromen. Poetin zei deze week dat eind deze maand nóg een turbine voor onderhoud naar Canada wordt gestuurd. Pesterig voegde hij eraan toe dat als Europa al die onzekerheid niet wil, het maar toestemming moet geven om Nord Stream 2 te openen. De opening van die gloednieuwe pijpleiding, die hetzelfde traject volgt als Nord Stream 1 en voor een verdubbeling van de gastoevoer naar Europa moest zorgen, werd eerder door de Duitse regering on hold gezet als straf voor Russische invasie in Oekraïne.

2 Gaan de energieprijzen eindelijk dalen?

Op de dag dat de gastoevoer van Nord Stream werd hervat, hield energieminister Rob Jetten (D66) de prijs nadrukkelijk in de gaten. „Ik kijk zo’n beetje elk half uur”, vertrouwde hij donderdag journalisten toe tijdens een briefing. Maar veel dalen deed de prijs niet, en van grote opluchting was geen sprake bij de bewindsman. „Je kunt wel zeggen er nu geen acuut gastekort is, maar door de hoge prijzen blijven de maatschappelijke effecten heel aanzienlijk.”

Gas blijft schrikbarend duur, zo’n 150 euro per megawattuur (1.000 kilowattuur). Dat is vijf maal zo hoog als een jaar geleden en dertig maal zo hoog als twee jaar geleden. „De verwachting is dat de gasprijs nog lang hoog blijft en daar verandert de herstart van Nord Stream weinig aan”, zegt energiespecialist Hans van Cleef van ABN Amro. Voor alle leveranties tot en met april 2024 moet in termijncontracten nu al meer dan 100 euro per megawattuur betaald worden.

Belangrijk alternatief voor het Russische aardgas is vloeibaar LNG dat per tanker wordt aangevoerd. „De Aziatische vraag naar dat gas is nu wat lager. De economie groeit minder hard en China gebruikt meer kolen. Als het daar weer gaat draaien, stijgen vraag en aanbod niet meteen. Het duurt jaren voordat de productie en het transport van LNG zijn opgeschaald.”

Niet alleen warm douchen en het huis warm stoken blijft voor gasklanten duur. Ook de olieprijs lijkt hoog te blijven, wat te merken is aan de pomp. „Het gaat in de wereld economisch minder goed en vroeger daalde de olieprijs dan direct”, zegt Van Cleef. „Nu zie je die daling ook wel, maar door het relatieve lage aanbod van olie, houdt dat snel op. De Russische export is veel lager, andere grote gasproducenten kunnen niet opschalen en landen als Libië, Venezuela en Iran staan om verschillende redenen buitenspel.”

3 Waarom levert Rusland toch weer gas via Nord Stream?

Rusland houdt vol dat het een betrouwbare leverancier is. In de ogen van Poetin voldoet Gazprom ook nu, ondanks de teruggeschroefde leveringen, keurig aan zijn contractuele verplichtingen – al heeft Gazprom inmiddels zijn grootste klanten geïnformeerd dat het een zogeheten force majeure-clausule in zijn contracten in werking brengt. Dat is een juridische bepaling waarmee je potentiële schadeclaims wegens contractbreuk op afstand kunt houden als er sprake is van overmacht.

Maar Europa vertrouwt Rusland niet meer. Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, en de Duitse regering noemden het turbine-verhaal van Poetin „een smoes”. Volgens hen gebruikt Poetin energie als wapen om Europa onder druk te zetten. Von der Leyen woensdag: „Er zijn genoeg andere turbines die gebruikt kunnen worden. Die turbine uit Canada is echt niet de enige die past.” Bovendien zou Rusland ook via Oekraïne de gemiste leveranties kunnen verzorgen. Daarlangs lopen ook pijpleidingen.

Gasexperts denken dan ook dat Poetin weinig baat heeft bij het nu al volledig afsluiten van Nord Stream. Als hij dat doet, verspeelt hij zijn troefkaart voor als de moeilijkste periode aanbreekt voor Europa: het stookseizoen. Beter voor hem is het om in de aanloop naar de winter de kraan langzaam maar zeker dicht te draaien.

Bovendien levert een gedeeltelijke gasstop hem nu veel geld op. De gasprijzen zijn extreem gestegen, waardoor Rusland, al verkoopt het minder gas, toch miljarden verdient. Het Internationaal Energieagentschap berekende dat Gazprom sinds de invasie in februari drie keer zo veel heeft verdiend aan de verkoop van olie en gas als normaal in een hele winter.

4 Vermindert nu de urgentie om gas te besparen?

Dat is niet waarschijnlijk. Eurocommissaris Frans Timmermans hamerde woensdag juist op het belang om op elk scenario voorbereid te zijn. „Het is niet gemakkelijk om te voorspellen wat de volgende zet van Poetin zal zijn. Maar dat hij zal blijven proberen ons te verdelen en ons pijn te doen, is duidelijk.”

Tegelijk maakt de gedeeltelijke heropening van Nord Stream de discussie over het besparingsplan voor Brussel allerminst eenvoudiger. Woensdag kwam de Commissie met het plan lidstaten desnoods te verplichten om minimaal 15 procent aan gas te besparen.

De eerste reacties op het plan waren buitengewoon negatief. Vooral in Zuid-Europa, dat nauwelijks afhankelijk is van Russisch gas. „Spanje heeft, in tegenstelling tot andere landen, op energiegebied niet boven zijn stand geleefd”, zei de Spaanse klimaatminister Teresa Ribera woensdag, in een nauwelijks verhulde sneer naar Duitsland. Ook Polen, dat al jaren felle kritiek had op de Duits-Russische gasromance, voelt niks voor gedwongen besparingen.

Een eerste discussie vindt aanstaande dinsdag plaats, als Europese energieministers naar Brussel komen. Maar dat een direct tekort even van de baan is, maakt de kans dat lidstaten nu al akkoord gaan gering. Netelige EU-discussies worden traditioneel pas beslecht als Europa het water echt aan de lippen staat. Het verse Russische gas, zo vrezen sommige EU-diplomaten, sust sceptici nu, hartje zomer, weer even in slaap. De kans dat pijnlijke ingrepen in de herfst alsnog nodig zijn, is aanzienlijk.

5 Leidt de gascrisis tot nieuwe Haagse inzichten?

De voorbereidingen op „de meest extremistische scenario’s” gaan door, benadrukte energieminister Jetten donderdag. „Het is volstrekt onvoorspelbaar hoe lang deze leveringen aanhouden, dus de druk op de Europese gasmarkt blijft groot.”

Ter voorbereiding moet Nederland zoveel mogelijk gas opslaan. Volgens Jetten verloopt dat voorspoedig, zowel in het Drentse Norg als het Noordhollandse Bergermeer. „Komende weken gaan we kijken of we Norg tot 100 procent kunnen vullen en hoe ver wij Bergermeer verder kunnen vullen.”

Deels is die berging gereserveerd voor Gazprom en dat deel bleef vorig jaar al leeg. „Wij hebben nog voldoende subsidie beschikbaar om ook het Gazprom-deel te vullen, waardoor we boven de nu voorgenomen 68 procent kunnen uitkomen.”

Maar als de Russische stroom helemaal wegvalt, raken sommige landen in de problemen. Betekent de Europese solidariteit dat Nederland met zijn volle bergingen veel aan andere landen moet leveren? Dat valt volgens Jetten erg mee. Volgens de afspraken moet Nederland solidair zijn met Ierland, België en – het grootste hoofdpijndossier – Duitsland. „België en Nederland leveren nu al volop aan Duitsland. Via de LNG-terminals in Zeebrugge en Rotterdam en ook vanuit het gasveld in Groningen voldoen we maximaal aan de verplichtingen. De infrastructuur naar Duitsland kan niet meer aan dan we nu leveren, dus die solidariteit is maximaal op orde.”