In het Holenklooster in Kiev mag ‘Moeder Rusland’ niet langer worden bezongen

Ineens woedde in Oekraïne de oorlog ook binnen de Orthodox-christelijke kerk. Dat bleek toen veiligheidsdienst SBOe eind november in het hele land en met name in de Donbas meer dan 350 kerken en kloosters binnenviel. Tientallen geestelijken zijn daarbij gearresteerd. Ze worden verdacht van het verschaffen van inlichtingen aan Russische militairen, maar zouden ook onderdak hebben verleend aan saboteurs en in woord en daad pro-Russische propaganda hebben verspreid. Woensdag deed de SBOe opnieuw invallen bij kerken en kloosters in het hele land. Daarbij vond de dienst naar eigen zeggen Russische paspoorten en ‘propagandaliteratuur’.

Op 2 december, een paar dagen na de inval door de SBOe, kondigde de Oekraïense president Zelensky aan een wet te willen invoeren die de Oekraïens Orthodoxe Kerk in de ban zou doen. Dat voornemen veroorzaakte een golf van protest, ook in het buitenland, omdat zo’n wet indruist tegen de in de Oekraïense grondwet verankerde vrijheid van religie. Het is dan ook nog maar de vraag of die ban er komt.

Een van de gearresteerde geestelijken is de 75-jarige Mykola Jevtoesjenko, een priester van de Moskou-getrouwe Oekraïens Orthodoxe Kerk. Niet alleen wordt hij ervan beschuldigd de Russische invasie van 24 februari ten overstaan van kerkgangers te hebben goedgekeurd, maar ook zou hij in Boetsja, de voorstad van Kiev, inwoners hebben aangewezen die zich mogelijk zouden kunnen verzetten tegen de Russische militaire aanwezigheid. Daarmee werkte Jevtoesjenko mee aan de moord op 458 inwoners van Boetsja door het Russische leger.

Bidden voor vrede

De Russisch Orthodoxe Kerk reageerde woedend op de actie van de SBOe. Woordvoerder Vladimir Legoyda noemde de invallen „intimidatie van de enig overgebleven institutie waar mensen in Oekraïne en Rusland bidden voor vrede”.

Ook het beroemde Holenklooster in Kiev werd binnengevallen door de SBOe. Dit gebeurde nadat op sociale media opnamen waren verschenen van gelovigen die „het ontwaken van Moeder Rusland” bezongen en de Moskouse patriarch Kirill in hun gebeden hadden opgenomen. Het duizend jaar oude klooster was al langere tijd verdacht. In haar essay Mijn langste boektournee vertelt de Oekraïense schrijver Oksana Zaboezjko bijvoorbeeld hoe aan het begin van de Majdan-opstand in 2014 een grote groep „curieuze pelgrims” bij het klooster werd afgezet, die op grond van hun uiterlijk en zware uitrusting sterk aan militairen deden denken. Volgens haar was het geen toeval dat kort na hun aankomst speciale eenheden, vermoedelijk afkomstig uit Rusland, het vuur op de demonstranten openden.

President Zelensky wil een wet invoeren om de Oekraïens Orthodoxe Kerk in de ban te doen

Vanwege zulke vermeende banden met Rusland is sinds de Majdan-opstand dan ook geregeld opgeroepen om de Oekraïens Orthodoxe Kerk te verbieden. Dat dit niet lukte komt volgens de Oekraïense journalist Oksana Forostyna van denktank Visegrad Insight door de sterke invloed van de kerk in Oekraïne zelf. „De kerk genoot bescherming tot in de hoogste kringen van de politiek en de veiligheidsdiensten”, zegt ze, per e-mail gevraagd om een reactie.

Lees ook dit portret van patriarch Kirill

Ook het Kievse Holenklooster behoort tot de Oekraïens Orthodoxe Kerk. Tot afgelopen voorjaar viel die kerk, waarvan 20 procent van de Oekraïense bevolking lid is, onder het Moskouse patriarchaat en had patriarch Kirill, de leider van de Russisch Orthodoxe kerk, het er voor het zeggen. Als trouwe bondgenoot van president Poetin is Kirill een voorstander van de oorlog, die hij als een religieuze strijd beschouwt tegen boze westerse krachten die de door „God gegeven eenheid van Moeder Rusland” willen vernietigen. Net als Poetin, die hij een „Godswonder” noemt, ontkent hij dat Oekraïne een zelfstandig land is.

Codenaam ‘Michailov’

Volgens kenners is het Moskouse patriarchaat een verlengstuk van de Russische staat. De in de jaren negentig overgelopen en inmiddels overleden KGB-agent Vasili Mitrochin noemde het zelfs een frontorganisatie van de Russische inlichtingendiensten, met de priesters als spionnen en verklikkers. Het is dan ook niet zo vreemd dat patriarch Kirill in zijn jonge jaren in de Sovjet-Unie behalve leider van het Leningradse priesterseminarium ook KGB-agent met de codenaam ‘Michailov’ was.

Als gevolg van de Russische invasie benadrukte de synode van de Oekraïens Orthodoxe Kerk in mei haar onafhankelijkheid door haar banden met het Moskouse patriarchaat te verbreken. Ook keerden de leiders van die kerk zich tegen de rechtvaardiging van de oorlog door patriarch Kirill.

Maar die breuk lijkt vooral cosmetisch van aard te zijn, ook omdat in de begeleidende verklaring van de kerk de term ‘autocefaal’ ontbreekt, dat de zelfstandigheid van een nationaal kerkgenootschap officieel vastlegt. Zoals de zaken er nu voorstaan is hoogstens sprake van een verregaande autonomie binnen het Moskouse patriarchaat. Daarbij komt dat de loyaliteit van een aanzienlijk deel van de priesters van de Oekraïens Orthodoxe Kerk nog altijd bij het Moskouse patriarchaat ligt. Zo worden er nog altijd diensten gehouden waarin voor het heil van Rusland wordt gebeden en voor de aanspraken van Moskou op de ‘Roesski Mir’ (‘Russische Wereld’, die behalve de geografische ook de spirituele en ideologische eenheid van de Russen waar ook ter wereld verkondigt).

Pas na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1992 verkreeg de Oekraïens Orthodoxe Kerk verregaande autonomie. Deze werd nog eens versterkt door achtereenvolgens de Oranje Revolutie van 2004, de Majdan-opstand van 2014 en de Russische invasie van 24 februari 2022. De hechte band tussen patriarch Kirill en president Poetin vormde bij die laatste twee gebeurtenissen een katalysator voor meer autonomie.

Ware hoofdstad

Sinds Constantinopel in 1453 in handen viel van de Turken en islamitisch werd, manifesteert Moskou zich als de enige ware hoofdstad van het orthodoxe christendom en beschouwt het zich gerechtigd om zich ook met de orthodoxe-christelijke kerk in Oekraïne te bemoeien. Om die macht in te dammen trok het oecumenische patriarchaat van Constantinopel, dat als de informele leider van het orthodoxe christendom wordt beschouwd, in 2018 een besluit uit 1683 in, waarin werd bepaald dat Kiev in het vervolg onder gezag van het patriarchaat van Moskou stond. Door die intrekking kon een nieuwe, autocefale Orthodoxe Kerk van Oekraïne worden opgericht.

De toenmalige president Porosjenko gebruikte de nieuwe kerk als politiek wapen tegen de Oekraïens Orthodoxe Kerk van het Moskouse patriarchaat en bevorderde daarmee de tweespalt tussen de aanhangers van beide kerkgenootschappen.

Nog altijd bleven veel van de 12.000 parochies trouw aan de Oekraïens Orthodoxe Kerk en daarmee aan Moskou. Dat veranderde na de Russische invasie. Toen keerden velen – parochies, kerkgebouwen, kloosters en gelovigen – de Oekraïens Orthodoxe Kerk de rug toe om zich aan te sluiten bij de Orthodoxe Kerk van Oekraïne.

In april van dit jaar ondertekenden bijna vijfhonderd priesters van de Oekraïens Orthodoxe Kerk zelfs een open brief waarin ze opriepen tot het houden van een internationaal kerkelijk tribunaal voor patriarch Kirill. „De synode van de Oekraïens Orthodoxe Kerk steunde het initiatief echter niet en maakte daarmee duidelijk dat ze nog altijd aan de kant van Moskou stond, ook al had ze de oorlog officieel veroordeeld”, schrijft Oksana Forostyna in een artikel op de website van Visegrad Insight.

Tegelijkertijd staan nog altijd veel priesters en gelovigen uit de gelederen van de Oekraïens Orthodoxe Kerk vierkant achter Oekraïne. Sommigen vechten zelfs tegen het Russische leger. Vooralsnog houdt Zelensky zich daarom in en beperkt hij zich tot het voor de rechter dagen van orthodox-christelijke leiders en priesters die Rusland openlijk steunen en hun gelovigen wijs proberen te maken dat ‘Moeder Rusland’ waarlijk is opgestaan.