‘Honger kan een enorm krachtig politiek-militair drukmiddel zijn’

De honger neemt je leven over. Zodra je niet meer eet, of veel te weinig eet, begint je lichaam zichzelf op te eten. Eerst je vetvoorraden. En dan daarna, heel langzaam, je spieren en andere organen. Een volwassene kan in theorie bijna drie maanden zonder eten, maar stukje bij beetje teert je lichaam op zichzelf in. Je krijgt het koud, je wordt slapper. Langzaam kost het steeds meer moeite om te bewegen, om te ademen.

Een moeder in Gaza beschreef begin januari tegenover de New York Times hoe ze haar kinderen aantrof, samengedromd rond een telefoon waarop ze filmpjes keken over frietjes. Ze hadden al tijden niet genoeg gegeten. En ze zijn niet de enigen. Terwijl de Gaza-oorlog al meer dan honderd dagen duurt is er een schrijnend tekort aan voedsel ontstaan in het gebied. Mensen staan uren in de rij voor een blik bonen of eten rottende groenten.

Voordat de oorlog uitbrak kampten naar schatting 1,2 miljoen van de 2,2 miljoen inwoners van de Gazastrook al met voedselonzekerheid en was meer dan 80 procent afhankelijk van humanitaire hulp. Inmiddels spreken mensenrechtenorganisaties van een ongekende noodsituatie. Van de 700.000 mensen die wereldwijd kampen met acute hongersnood, wonen er 570.000 in Gaza.

Hongerbaby’s

Jonge kinderen en ouderen behoren tot de kwetsbaarste groepen, vertelt Tessa Roseboom, hoogleraar Vroege Ontwikkeling en Gezondheid bij Amsterdam UMC. Maar het meest kwetsbaar zijn de kinderen die nog niet geboren zijn. In november schatte de Verenigde Naties dat er in Gaza zo’n vijftigduizend vrouwen zwanger waren. Dat betekent dat er circa 160 kinderen per dag geboren worden in de Gazastrook. Roseboom: „Dat is de groep die het meeste de gevolgen gaat ondervinden van de ondervoeding.”

Lees ook De eerste 100 dagen van de Gaza-oorlog in beeld

Roseboom doet al 25 jaar onderzoek naar de gezondheid van mensen die rond de tijd van de Hongerwinter van 1944-‘45 zijn geboren en ziet de blijvende gevolgen van ondervoeding op het moment dat je in de buik zit. Roseboom: „De hongerwinterbaby’s werden niet per se te klein geboren, maar tientallen jaren later kan je zien dat hun organen zijn aangelegd in tijden van schaarste. Hun hersenen zijn bijvoorbeeld kleiner. Ze zijn gevoeliger voor verslaving, voor angst- en depressieklachten. De vrouwen overlijden zelfs op jongere leeftijd.”

De situatie in Gaza kan volgens Roseboom grote gevolgen hebben voor een hele generatie kinderen. „Hun kansen worden op alle vlakken verminderd en dat werkt door in de hele maatschappij”, zegt de onderzoeker. „Als je dat bedenkt wordt het duidelijk wat een enorm vernietigend en langdurig wapen honger kan zijn.”

Honger als wapen

Honger is geen toevallig bijproduct van oorlogsvoering, stelt Ingrid de Zwarte. Zij is universitair docent Economische en Milieugeschiedenis in Wageningen en doet onderzoek naar de rol van voedsel en hongersnood in oorlogstijd. „Honger is geen nevenschade. Als je beter kijkt zie je dat in bijna alle conflicten voedsel en honger een centrale rol spelen. Dat zie je ook nu in Gaza.”

‘Honger is geen nevenschade. Als je beter kijkt zie je dat in bijna alle conflicten voedsel en honger een centrale rol spelen’

De Zwarte benadrukt dan ook dat honger niet enkel als een humanitair probleem moet worden gezien maar ook als een politiek probleem. „Het begint al in hoe we over honger praten. Spreken we over hongersnood als een natuurfenomeen, of over ‘uithongering’, wat een dader impliceert?”

Sinds het midden van de twintigste eeuw zijn er geen praktische obstakels meer voor het voorkomen van hongersnood, alleen politieke. De Zwarte: „Alle hongersnoden vandaag de dag zijn door mensen gecreëerd. En dus moet je je afvragen: welke politieke belangen dient de honger? Het kan een enorm krachtig politiek-militair machtsinstrument zijn.”

Oorlogsmisdaad

In Gaza wordt honger volgens Human Rights Watch door Israël moedwillig ingezet als drukmiddel. In december publiceerde de mensenrechtenorganisatie een rapport waarin het Israël beschuldigt van het gebruiken van honger als oorlogswapen. Het bewust uithongeren van burgers is een oorlogsmisdaad volgens het internationaal humanitair recht, net als het collectief straffen van een bevolking.

Lees ook ‘Elke proportie of balans in dit conflict is zoek’, zegt Adam Bouloukos, VN-directeur voor Palestijnse vluchtelingen

Het belangrijkste argument van Human Rights Watch is dat Israël bewust hulpgoederen tegenhoudt als drukmiddel. Twee dagen na de aanval van Hamas op 7 oktober kondigde de Israëlische regering een totale blokkade aan van de Gazastrook. De toevoer van medicijnen, brandstof, drinkwater en voedsel werd volledig afgesneden en op 18 oktober zei premier Benjamin Netanyahu dat er geen humanitaire hulp zou komen „tot de gijzelaars terug zijn.”

Ook andere politici hebben zich expliciet uitgesproken over het gebruiken van honger. Zo riep parlementslid Tally Gotliv van regeringspartij Likud de overheid op om de blokkade niet te doorbreken: „Zonder honger en dorst onder de bevolking van Gaza, zullen we niet in staat zijn om medewerking te krijgen, en zullen we mensen niet kunnen omkopen met eten, drinken en medicijnen om inlichtingen te verkrijgen”.

Inmiddels laat Israël wel weer vrachtwagens met hulp toe, maar volgens de Verenigde Naties is het verre van genoeg. Aanhoudende gevechten maken het daarnaast moeilijk grote delen van Gaza te bereiken. Zo is slechts een kwart van de humanitaire missies naar Noord-Gaza succesvol. Voor veel Gazanen beheerst de zoektocht naar voedsel hun leven. Er is geen meel om brood te maken, geen groente, geen fruit. Hele gezinnen moeten de dag doorkomen met een enkel blik kikkererwten.

Psychologische oorlogsvoering

Voedsel speelt niet alleen een rol in het fysiek verzwakken van een bevolking, maar ook in psychologische oorlogsvoering, zegt hongeronderzoeker De Zwarte. „Honger is een krachtige vorm van psychologische oorlogsvoering die gebruikt kan worden om de steun van de burgerbevolking te winnen. Of juist om verdeeldheid te zaaien. Wie krijgt er wel voedsel, wie niet?” Daarbij is de belofte van voedsel net zo’n sterk drukmiddel als de dreiging van honger.

Het doorlaten van hulpgoederen naar Gaza is voor Israël ook een manier om geen internationale steun te verliezen

Volgens De Zwarte is de rol van honger in oorlogen wel veranderd. Door de groeiende rol van media-aandacht moeten strijdende partijen op een andere manier verantwoording afleggen voor militaire strategieën. „Het gaat niet langer alleen over de steun van een burgerbevolking winnen, je moet ook de internationale gemeenschap voor een belangrijk deel achter je weten te krijgen.” Het doorlaten van hulpgoederen naar Gaza is voor Israël ook een manier om geen internationale steun te verliezen.

Verschroeide aarde

Maar onmiddellijke humanitaire hulp is niet het enige wat nodig is in de Gazastrook. Sinds het begin van de oorlog zijn verreweg de meeste bakkerijen, waterzuiveringsinstallaties en landbouwgronden beschadigd geraakt. De Zwarte: „Op het moment dat zo’n conflict politiek beslecht is, in welke richting dan ook, betekent dat niet dat die problemen met de voedselvoorziening direct zijn opgelost. Met name in gebieden die al heel erg importafhankelijk en kwetsbaar zijn, zoals Gaza, kan zo’n periode van oorlogsvoering grote invloed hebben op de lange termijn.”

Het vernietigen van infrastructuur die onmisbaar is voor de voedselvoorziening is net als bewuste uithongering van burgers verboden onder het internationaal recht, al is er nog nooit een internationale rechtszaak geweest om uithongering als oorlogsmisdaad te bestraffen. Mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch zijn wel bezig met onderzoek op basis van satellietbeelden dat bijvoorbeeld laat zien dat Israël systematisch akkers vernietigt, maar het is de vraag of er ooit een zaak zal komen.

„Er komt langzaam meer aandacht voor deze vorm van oorlogsvoering,” zegt De Zwarte, „maar zulk onderzoek kan jaren duren.”

Delen Mail de redactie