Hoelang kan Johnson aanblijven zonder steun van zijn ministers?

Boris Johnson is toch al geen standaard politicus die keurig de regels volgt. Maar zijn vastbeslotenheid om aan te blijven als premier – zonder steun van een aanzienlijk deel van zijn ministers – was woensdag wel zeer buitengewoon. Want hoelang kan een premier zonder kabinet het volhouden?

De Conservatieve Partij beleefde woensdag een bizarre dag, waarbij massaal ministers opstapten en hun vertrouwen in Johnson opzegden. De hele dag kwamen ontslagbrieven binnen. Televisiezender Sky News hield het aantal zelfs in beeld bij, alsof het om de score van een voetbalwedstrijd ging. Het waren er ’s avonds 42, ongeveer een derde van alle 120 ministers en ondersteunende secretarissen uit het kabinet.

Uiteindelijk probeerde een groepje vooraanstaande kabinetsleden Boris Johnson te vertellen dat hij beter de eer aan zichzelf kon houden. Eerder op de dag had minister van Huisvesting Michael Gove, een vertrouweling van de premier en net als hij fanatiek Brexiteer, Johnson ook al proberen duidelijk te maken dat zijn tijd was gekomen. Naderhand werd hij telefonisch door de premier ontslagen.

Maar woensdagavond, toen NRC naar de drukker ging, was nog onduidelijk hoe die bijeenkomst van het clubje ministers en premier Johnson zou aflopen. Britse media meldden wel dat Johnson vastberaden was om aan te blijven. Hij zou naar zijn grote verkiezingswinst van 2019 hebben verwezen, waarbij de Conservatieve Partij dankzij hem een meerderheid van 80 zetels binnenhaalde. Dat ziet hij als zijn persoonlijke mandaat van de Britse bevolking. Ook zei Johnson volgens de BBC dat het „onverantwoordelijk” zou zijn om nu af te treden, met een oorlog in Oekraïne en een dreigende economische recessie in het Verenigd Koninkrijk.

Het was niet meer mogelijk de balans tussen loyaliteit en integriteit te bewaren

Sajid Javid ex-minister van Volksgezondheid

Twee ministers leidden dinsdagavond de ineenstorting van het kabinet in. Rishi Sunak (Financiën) en Sajid Javid (Volksgezondheid) zegden hun baan op. Aanleiding vormden Johnsons onwaarheden over het grensoverschrijdend gedrag van Chris Pincher, een Conservatief Lagerhuislid dat herhaaldelijk van handtastelijkheden is beschuldigd. Johnson wist daarvan en benoemde hem toch in zijn kabinet. De premier ontkende hiervan op de hoogte te zijn geweest, maar moest later toegeven dat hij dat wel was.

Lees ook: Zes schandalen die de positie van premier Boris Johnson verzwakten

Dergelijk gedraai en het achteraf goedpraten van eerdere onwaarheden heeft langzaam maar zeker de steun van de Conservatieve Partij voor Johnson doen afbrokkelen. Vooral ‘Partygate’, het schandaal rond de feestjes in Downing Street tijdens de coronalockdowns, was hier een kras voorbeeld van. Johnson hield steeds vol dat er niets aan de hand was geweest. Tot naar buiten kwam dat ambtenaren en politieke assistenten structureel borrels hielden, met excessief drankgebruik. De premier kreeg zelfs een boete opgelegd voor het schenden van de regels.

Geduld raakt op

Nu de Conservatieve Partij al maanden onder dit soort schandalen lijdt, de laatste tussentijdse verkiezingen verloor en oppositiepartij Labour de grootste is in de peilingen, raakt het geduld binnen de partij ineens snel op. Ministers zijn in drie jaar tijd amper aan uitvoering van hun beleid toegekomen, deels door de coronacrisis, maar deels ook doordat ze steeds worden afgeleid door schandalen over Johnson. En wat er wel van kwam, is omstreden binnen de partij en de samenleving: de uitzettingen van asielzoekers naar Rwanda, het terugkomen op afspraken met de EU die Johnson zelf heeft gemaakt.

De premier heeft deze opstand dus vooral over zichzelf afgeroepen, is de algemene opvatting onder de Conservatieven. Ministers hadden er genoeg van om het voor hem op te nemen en „het onverdedigbare te verdedigen”, zoals ex-minister Sajid Javid woensdag zei. „Het was de afgelopen maanden onmogelijk om de balans tussen loyaliteit en integriteit te bewaren.” De geloofwaardigheid van ministers en de Conservatieve Partij in bredere zin raken beschadigd.

Ideale tegenstander

Voor oppositiepartij Labour zou Johnsons aftreden het verlies van een ideale tegenstander betekenen, al zal ze dat nooit toegeven. Johnson was de afgelopen maanden een beschadigde partijleider tegen wie het makkelijk scoren is. Labourleider Keir Starmer mag op voorsprong staan in de peilingen, maar dat wordt eerder aan de benarde positie van Johnson toegeschreven dan aan het alternatief dat hij biedt voor een Conservatieve regering.

Critici binnen de Conservatieven zijn nu vastbesloten om een einde aan Johnsons leiderschap te maken. Woensdag leek het er even op dat de speciale partijcommissie die over de vertrouwensstemmingen gaat, zo’n stemming over zijn positie snel mogelijk zou maken. Begin vorige maand won Johnson nog zo’n vertrouwensstemming van de fractie, al zegde een flinke minderheid (41 procent) toen het vertrouwen in hem op. De regel is dat zo’n stemming pas na een jaar opnieuw kan worden gehouden.

Johnson heeft deze opstand vooral over zichzelf afgeroepen, vinden zijn partijgenoten

Maar de commissie die toeziet op dit soort regels wordt maandag opnieuw samengesteld en heeft besloten daarop te wachten met een besluit om eventueel de regels te veranderen. Tegenstanders van Johnson zouden zich nu verkiesbaar stellen voor die commissie, om zo snel een nieuwe stemming te kunnen organiseren. De kans is heel klein dat Johnson zo’n stemming opnieuw zou winnen, maar hij zou de strijd graag aangaan.

Motie van wantrouwen

Een andere optie zou zijn om het hele Lagerhuis te laten stemmen over een motie van wantrouwen tegen de premier. Die motie zou Labour dan indienen, al is dat niet gebruikelijk omdat het over Johnsons positie als partijleider gaat, wat als een partijaangelegenheid wordt gezien. „Maar hele ministeries, zoals Onderwijs, zitten nu zonder politieke leiding. De premier klampt zich vast aan de macht en beschadigt daarmee het bestuur van ons land”, zei Steve Reed, schaduwminister van Justitie voor Labour. De oppositie zou voor onderhandeling over zo’n motie openstaan.

Lees ook: Voor premier Johnson begint een benarde nieuwe fase

Johnson kreeg woensdagavond nog steun van een paar trouwe ministers. Nadine Dorries (Onderwijs) en Jacob Rees-Mogg (Brexit-mogelijkheden) zouden aan zijn kant zijn blijven staan. Maar of er nog genoeg Lagerhuisleden beschikbaar én bereid zullen zijn om alle gaten op te vullen die woensdag zijn gevallen, is volslagen onduidelijk. Johnson zou wel al een toespraak voor begin volgende week hebben aangekondigd met nieuwe plannen om de economische situatie in het VK vooruit te helpen.

Eén van de critici van de premier vatte zijn beeld van Johnson onlangs tegenover de BBC zo samen: „Hij wilde altijd graag premier worden en nog liever wilde hij de geschiedenis ingaan als premier. Wat in de tussentijd moest gebeuren, dat was minder duidelijk.” Maar Johnson is er kennelijk nog niet klaar voor de geschiedenis te laten beginnen.