Hoe Roman Abramovitsj zijn kunstcollectie van een miljard dollar buiten de sancties hield

Het is een paar maanden voor de Russische annexatie van de Krim, najaar 2013, als het Stedelijk Museum in Amsterdam een schilderij van de Russische kunstenaar Kazimir Malevitsj aan de muur hangt. Het doek van 80 bij 80 centimeter is onderdeel van een tentoonstelling over de invloed van Malevitsj op de Russische schilderkunst aan het begin van de twintigste eeuw. De verhoudingen met Rusland zijn dan nog relatief goed. De expositie vormt de afsluiting van het Nederland-Ruslandjaar.

Bij het abstracte kunstwerk – Suprematist Composition – hangt een klein bordje, waarop onderaan „particuliere collectie” staat. De directie van het Stedelijk weet van wie het doek ter waarde van circa 60 miljoen dollar is, maar het museum houdt dat voor de bezoekers geheim.

Uit onderzoek van de Britse krant The Guardian is nu duidelijk geworden dat dit werk deel uitmaakt van de omvangrijke kunstcollectie die Roman Abramovitsj, een vooraanstaand Russisch oligarch, door de jaren heen heeft verzameld. De voormalig eigenaar van de Britse voetbalclub Chelsea blijkt, samen met zijn ex-vrouw Daria Zhukova, via een trust op Cyprus een van de belangrijkste privécollecties van westerse moderne kunst te hebben verworven.

De collectie van de oligarch en zijn ex omvat, naast werken van Malevitsj ook schilderijen van Mondriaan, Picasso, Monet, Matisse, David Hockney, Wassily Kandinsky, René Magritte en Francis Bacon, en werken van Henry Moore, Damien Hirst, Antony Gormley, Cy Twombly en Alberto Giacometti. In de collectie zit ook een lamp van de Nederlandse beeldend kunstenaars Lonneke Gordijn en Ralph Nauta in de vorm van een paardebloempluis. Kenners schatten de waarde van de verzameling op een miljard dollar.

Tot nu toe was vrijwel niets bekend over de privécollectie van Abramovitsj en Zhukova. Dankzij de Oligarch Files, gelekte documenten van de Cypriotische offshore financieel dienstverlener MeritServus, wordt nu meer bekend over deze omvangrijke collectie. The Guardian publiceert sinds januari over de Oligarch Files en deelde de bevindingen over de kunstcollectie van Abramovitsj met journalisten wereldwijd. Ook NRC kon de gelekte documenten inzien.

De documenten bevatten informatie over wie de controle heeft over de collectie van Abramovitsj. Kort voor de invasie van Oekraïne, terwijl Rusland zich voorbereidde op oorlog, verschoof de zeggenschap ten gunste van diens ex-vrouw Zhukova. Zij, inmiddels getrouwd met de zoon van een Griekse scheepsmiljardair met wie ze in New York woont, had eerder precies de helft van de eigendomsrechten van de trust waarin de kunstcollectie was ondergebracht. De andere helft was van Abramovitsj zelf. Op 2 februari 2022, toen Russische tanks optrokken naar de Oekraïense hoofdstad Kyiv, kreeg Zhukova er een procent van de aandelen bij. Abramovitsj had vanaf dat moment nog 49 procent.

Volgens sanctie-experts is dit verschuiven van zeggenschap een manier om ervoor te zorgen dat de kunstcollectie niet in beslag kan worden genomen, mocht Abramovitsj op een sanctielijst worden geplaatst. Volgens sanctieregels van de Europese Unie, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten kan het gehele vermogen van een gesanctioneerde persoon worden bevroren als dat voor meer dan 50 procent in diens bezit is. De balans in het voordeel van Zhukova laten doorslaan, al is het maar naar 51 procent van de aandelen, is volgens experts „zeer nuttig” om sanctieregels te omzeilen.

„De 50 procentsregel werkt in elke jurisdictie een beetje anders”, zegt Tom Keatinge, directeur van het Britse Centre for Financial Crime & Security Studies aan het Royal United Services Institute tegen The Guardian. „Maar met elke variant van de regels zou het voor iemand die waarschijnlijk op een sanctielijst wordt geplaatst, aantrekkelijk zijn om het aandeel in een trust te verlagen. Dit gebeurde veel in de aanloop naar de oorlog, in de hoop bezittingen buiten het bereik van autoriteiten te houden.”

Een maand na de transactie rondom de kunstcollectie werd Abramovitsj inderdaad op de Europese en Britse sanctielijsten geplaatst. Volgens de Europese Commissie heeft Abramovitsj nauwe banden met president Vladimir Poetin en „bevoorrechte toegang” tot de president. Bezittingen van Abramovitsj werden daarop bevroren, waaronder zijn voetbalclub Chelsea FC. Maar dat gebeurde tot op heden niet met zijn kunstcollectie, die een belangrijk deel uitmaakt van het westerse culturele erfgoed.

Aanwijzingen dat Zhukova stappen heeft gezet om sancties te ontwijken zijn er niet. De kunst is officieel in het bezit van een trust, niet van haarzelf, en zij kon geen besluiten nemen namens de op Cyprus gevestigde trust. Voor zover bekend zijn er sinds februari 2022 geen kunstwerken uit de collectie verkocht of overgedragen.

Abramovitsj reageerde niet op vragen van The Guardian. Zhukova wilde geen commentaar geven. Zij heeft de invasie van Oekraïne eerder in openbare uitspraken afgekeurd.

Goede belegging

Abramovitsj en Zhukova verzamelden enkele van de kostbaarste moderne kunstwerken ter wereld. Zoals het drieluik van Francis Bacon, dat in 2020 via Sotheby’s verkocht is voor 84,6 miljoen dollar en daarmee het duurste naoorlogse werk ooit geveild werd. Kunst is een goede belegging: het is waardevaster dan veel andere investeringen.

Abramovitsj gebruikte zijn collectie om zijn villa in Londen, zijn Château de la Croë aan de Côte d’Azur en zijn privéjacht Eclipse in te richten. Af en toe leende hij werken uit aan musea, waaronder het Tate in Londen en het Museum of Contemporary Art in Los Angeles. In Nederland pronkten naast het Stedelijk Museum ook het Van Abbe in Eindhoven en het Frans Hals Museum in Haarlem met werken uit zijn collectie.

Het Stedelijk Museum zegt desgevraagd dat het gebruikelijk is bij bruikleen dat de eigenaar van een werk bepaalt hoe de herkomst wordt vermeld. In het geval van Abramovitsj werd dat dus ‘particuliere collectie’.

Deze privéverzameling bood Abramovitsj en Zhukova toegang tot de top van de kunstwereld. Toen ze nog een koppel waren, organiseerden ze meermaals feesten voor de crème de la crème van de kunstwereld, zo blijkt uit facturen uit de Oligarch Files.

Dat gebeurde bijvoorbeeld in 2008 bij de officiële opening van het Garage Centrum voor Hedendaagse Cultuur in Moskou, een museum gehuisvest in een voormalige sovjet-busremise. Abramovitsj financierde het, architect Rem Koolhaas ontwierp de huisvesting. Kunstenaar Jeff Koons was een van de eregasten, zangeres Amy Winehouse gaf een privéconcert.

Een ander feest, op 31 december 2014, werd mede georganiseerd door de Amerikaanse kunsthandelaar en galeriehouder Larry Gagosian. Hij geldt als een van de machtigste en meest invloedrijke figuren in de kunstwereld en is een belangrijke financier van hedendaagse kunst. Abramovitsj kocht voor miljoenen dollars aan werken bij Gagosian, waaronder de Ballerina’s van Jeff Koons en de Suprematist Composition van Malevitsj die in het Stedelijk hing, zo blijkt uit documenten. Het Amerikaanse rockduo The Black Keys gaf een verrassingsconcert en ontving 750.000 dollar voor een uur en een kwartier muziekmaken, blijkt uit een kopie van het contract.

De banden met Gagosian stelden Zhukova in staat uit te groeien tot een invloedrijk figuur in de kunstwereld. Tegenwoordig is ze lid van de raad van toezicht van het Los Angeles County Museum of Art en het Metropolitan Museum of Art in New York. Anders dan haar ex-man is zij niet onderworpen aan sancties.

Waar de kunstverzameling van Abramovitsj en Zhukova nu is, is onbekend. De laatste keer dat een werk uit de collectie in het openbaar te zien was, is twee jaar geleden. Toen stelde het Tate tussen juli en oktober 2021 twee werken van Paula Rego ten toon.