Hoe ‘Golden Boy’ Gustav Klimt meesurfte op de artistieke golven van zijn tijd

Met haar guitige, lijzige blik kijkt ze je recht aan. Haar naakte lichaam golft mee in het water, net als dat van de andere vrouwen, hun haren, de bloemen, de kleurrijke motieven en het glimmend gouden lijnenspel. De Weense schilder Gustav Klimt wist wel hoe hij moest verleiden, zoals hij hier bewijst op Waterslangen II (1904). Hij deinsde er daarbij zijn leven lang niet voor terug om alle middelen in te zetten die hij tot zijn beschikking had: wervelende composities, naakt, bloemen, een gouden ridder op een paard schilderen en dat werk dan Het leven is een strijd (1903) noemen.

De academisch geschoolde kunstenaar Klimt (1862-1918) schudde aan het einde van de negentiende eeuw de ingedutte Weense kunstscene op, met zijn radicale schilderijen én als oprichter van de kunstvereniging Secession (1897) – die veel internationale, moderne kunst naar het bekrompen Wenen haalde. Zijn werk was destijds omstreden én geliefd, en is dat is het eigenlijk nog steeds – al is het niet meer echt omstreden, maar wordt het soms nog wel per ongeluk aangezien voor kitsch.

Artistieke invloeden

Waar Klimt zijn artistieke verleidingsmiddelen vandaan haalde, dat is de inzet van de indrukwekkende expositie Golden Boy Gustav Klimt: geïnspireerd door Van Gogh, Rodin, Matisse… die na twee jaar uitstel nu eindelijk in het Van Gogh Museum in Amsterdam te zien is. Die expositie, ontwikkeld in samenwerking met het Weense Belvedere Museum, is om meerdere redenen indrukwekkend.

Lees ook: Golden Boy Gustav Klimt en het verdriet van Oostenrijk

Allereerst door het grote aantal topstukken dat er te zien is. Klimts werk is sowieso al weinig te zien in Nederland, maar daarbovenop zijn er nu, waarschijnlijk door de grote slagkracht van de combinatie Van Gogh Museum-Belvedere, buitenkansen te zien: Waterslangen II komt bijvoorbeeld uit een Aziatische privécollectie en is nu voor het eerst in zestig jaar (!) voor het grote publiek te zien.

Het grondige onderzoek dat de tentoonstellingsmakers deden naar de artistieke invloeden van Klimt, en de vele kunstwerken die die invloeden illustreren en ondersteunen, maken de expositie extra de moeite waard. Golden Boy Gustav Klimt is al de derde expositie van de buitenklasse die het Van Gogh Museum dit jaar programmeert – na eerdere schitterende exposities over Van Goghs schilderijen van olijfbomen (zijn mooiste en meest troostrijke werken) en de paradijselijke, kleurrijke landschappen van Etel Adnan.

Combinaties van schilderijen

Om de artistieke invloeden van Gustav Klimt zichtbaar te maken, hangen er op de expositie elegante combinaties van schilderijen, soms als duo en soms als groep. Een vroeg ontwerp van Klimt voor een plafondschildering met volgelingen van de Griekse god Dionysus: net de classicistische scènes van Lourens Alma Tadema. Het levensgrote portret van Hermine Gallia (1903-1904): net James McNeill Whistler. De golvende patronen in Waterslangen II: typisch Jan Toorop. Het pasteus geschilderde Laan in het park van kasteel Kammer (1912) doet denken aan Vincent van Gogh, bijvoorbeeld zijn De Roze Boomgaard (1888). In latere portretten die Klimt schilderde, kun je invloeden van het fauvisme van onder anderen Matisse herkennen.

In de uitgebreide catalogus worden deze boeiende combinaties steviger onderbouwd, maar ook op zaal krijg je al een goede indruk van hoe persoonlijke ontwikkeling en bredere culturele en artistieke ontwikkeling samen kunnen hangen. Overigens blijft op zaal Klimts uitgesproken fascinatie voor het naakte vrouwenlichaam buiten de kunst wat onderbelicht: dat hij met veel van zijn modellen ook seks heeft en hen bezwangert, blijft onbenoemd.

Meeste indruk in het uitpluizen van artistieke invloeden maakt de centrale installatie rondom het Beethovenfries, de enorme muurschildering die Klimt maakte voor een Beethoven-tentoonstelling in het Secession-gebouw in Wenen. Het werk, een kruispunt in Klimts carrière, dat verbeeldt hoe kunst de mens uit haar lijden kan opheffen, is als reproductie op ware grote nagemaakt. Op de muur eronder hangen op ooghoogte schetsen van Klimt, tekeningen van Rodin, geborduurde panelen van Margaret Macdonald Mackintosh en een beeld van George Minne.

Je kunt er heerlijk speuren naar parallellen: de Knielende jongeling (1898-1901) van Minne herken je exact in de knielende man en vrouw op het Beethovenfries die samen de lijdende mens personifiëren. De gestileerde, langgerekte vrouwenlichamen van Mackintosh keren terug in het koor van engelen op het laatste deel van het Beethovenfries.

Slag om de arm

Artistieke invloeden laten zich moeilijk meten. Ervoor, of gelijktijdig bedacht en gemaakt, betekent niet per se ‘erdoor geïnspireerd’. Kunstenaars kunnen tegelijkertijd hetzelfde bedenken, of er kunnen andere invloeden zijn.

De tentoonstellingsmakers houden in de tekstbordjes dan ook regelmatig een slag om de arm: ‘doet denken aan’, ‘verwant aan’, en de mooiste, bij een schilderij van Edvard Munch: ‘Klimt had volop de gelegenheid het schilderij te zien.’ Het schilderij was te zien geweest op een Sucession-tentoonstelling en later in handen van een verzamelaar bij wie Klimt over de vloer kwam, maar zág Klimt het schilderij ook? En nam hij het als voorbeeld?

Sluitend bewijs is er niet altijd, en dat hoeft er ook niet te zijn. Je krijgt in deze expositie toch wel een voortreffelijke indruk van een radicale kunstenaar die tegelijkertijd meesurfte op de artistieke golven van zijn tijd.