Hoe de kerncentrale van Tsjernobyl ontsnapte aan een nieuwe catastrofe

De angst voor een totale meltdown. Vijf ballen voor Chernobyl

Slavoetytsj, eind jaren tachtig gebouwd als nieuwe vestigingsplaats voor de Tsjernobyl-werknemers en hun gezinnen, is bijna even bevreemdend. De stad werd opgetrokken met het voornemen om de overige drie reactoren te laten draaien en er zelfs nog een paar bij te bouwen. Honderdduizend mensen konden gehuisvest worden in een fonkelnieuwe Sovjet-oase.

De stad is ruim opgezet, met veel groen, pleinen, monumenten, speeltuinen en fietspaden. Maar flats met houten balkonnetjes in de Tbilisi-wijk en betegelde woontorens van het Jerevan-kwartier staan leeg omdat de kerncentrale wordt ontmanteld en steeds minder personeel nodig heeft. In 2000 werd ook de laatste reactor uitgezet en voor het laten afkoelen en verwerken van de kernbrandstof is nog maar een paar duizend man personeel nodig.

De stad ligt op een veilige vijftig kilometer van Tsjernobyl en niet alleen op de andere oever van de Dnjepr, maar ook aan de andere kant van de grens met Wit-Rusland. Als een soort blinde darm hangt het zuidelijkste puntje van Wit-Rusland tussen de woonplaats en de kerncentrale van de Oekraïners. Met een treinverbinding over het water en door het dichte bos in het noordelijke buurland ging het personeel decennialang zonder problemen naar hun werk. Tot de invasie van 24 februari, toen Rusland ook Wit-Rusland gebruikte als springplank om de aanval op Oekraïne te beginnen werd dit plots vijandig gebied.

Giftige loopgraven

Elektricien Mychajlo Machyna (56) hoorde de oorlog voordat hij hem zag. „Het onderhoud aan de centrale veroorzaakt wel vaker knallen, maar dit geluid van de explosies was anders. Er werd geschoten.” Terwijl anderen op kantoor of in de schuilkelder zaten, liep hij gespannen zijn onderhoudsklussen na. Tot hij staande werd gehouden door Russische militairen. Machyna diende in het Sovjetleger voordat hij bij de kerncentrale ging werken. Russisch is zijn moedertaal. Maar hij voelde niets dan haat.

Hij en collega’s blijven het onbegrijpelijk vinden dat de Russen op weg naar Kiev met hun zware voertuigen de route namen door de uitsluitingszone, daarbij radioactief stof opstuivend. En dat ze er zelfs hun kamp opzetten. „Die gekken hebben zonder enige bescherming loopgraven gegraven in ‘het Rode Bos’ – de plek met de meeste straling”, vertelt Oleksi Sjelesti (42) hoofdschuddend. Hij is teamleider van de elektrische werkplaats en Machyna’s baas. Uit metingen bleek in de eerste dagen van de invasie verhoogde straling. „Dat was vooral gevaarlijk voor die Russen zelf, niet voor de medewerkers”, zegt Sjelesti. Een Russische soldaat zou aan vergiftiging zijn overleden.

De Russen kwamen niet alleen met een militaire overmacht, ze hadden experts van het nucleaire staatsagentschap Rosatom bij zich. Sjelesti: „Die waren duidelijk van plan om de boel over te nemen en niet meer weg te gaan.” Alsof de oorlog al gewonnen was.

Maar de oorlog was in volle gang en dat zorgde voor forse problemen bij de kerncentrale. Ten eerste konden de medewerkers niet worden afgelost. Op 9 maart, daags nadat Rusland in Zaporizja met vuurgeweld de grootste kerncentrale van Europa had ingenomen, viel in Tsjernobyl de stroomvoorziening uit. „We hebben een dieselgenerator. Die gebruiken we soms een half uurtje, maar nooit dagenlang. We hadden niet voldoende brandstof”, zegt Machyna.

Zonder stroom kan het nucleaire afval van de kerncentrales niet gekoeld worden. „Het had dramatisch kunnen aflopen”, aldus de elektricien. Daar lieten de Russen zich gelukkig wel door overtuigen. Ze leverden duizenden liters diesel per dag, uit de Russische oorlogsvoorraad. En zorgden na vijf angstige dagen dat de kerncentrale werd aangesloten op het stroomnet van Wit-Rusland.

De werknemers willen benadrukken: Tsjernobyl was geen Boetsja of Marioepol. De Russische militairen hebben er niet gemoord, verkracht en gebombardeerd zoals elders in Oekraïne. Ze namen de technische kennis van het kerncentrale personeel serieus. Maar door de uitputting en constante dreiging „is de mentale schade onder het personeel fors”, zegt teamleider Sjelesti.

De medewerkers kwamen in een volstrekt onvoorspelbare en uitzichtloze situatie terecht. Een van Sjelesti’s ondergeschikten werd overal waar hij ging op het terrein gevolgd door een militair met een geweer in de aanslag. „Het gaat niet goed met hem.”

Ljoedmyla Kozak zat opgesloten in het administratieve gebouw van Tsjernobyl, soms in het gezelschap van zo’n achthonderd Russische militairen. „Dit was hun rustplek omdat ze wisten dat Oekraïne nooit een kerncentrale zou beschieten. Hier werden ze stomdronken en smeerden ze hun poep aan de muur.” Ze maakte zich grote zorgen dat de soldaten een stommiteit zouden begaan met hun tanks, mijnen en granaten en een explosie zouden veroorzaken.

Hoe langer de situatie duurde, hoe meer de medewerkers de Russen durfden tegen te spreken en in de maling namen. Elektricien Machyna zorgde dat het licht telkens aan en uit ging op de verdieping waar de Russen zich hadden ingekwartierd. Af en toe liet hij het brandalarm afgaan. Oleksandr Tsjerepanov (41), op de centrale verantwoordelijk voor het verwerken van het nucleaire afval, vertelt grinnikend hoe hij met een collega langs Russische soldaten liep en luid aan hem vroeg: „Heb jij je anti-stralingspillen wel genomen?” De collega speelde het spel mee en antwoordde: „Nee man, die zijn allemaal op.” Waarop Tsjerepanov de Russen schrik aanjoeg door te zeggen: „Oh nee, dan kun je nooit meer kinderen krijgen!”

Wisseling van de wacht

Toen de slag om Kiev weken voortduurde, wist de leiding van de kerncentrale op 20 maart uit te onderhandelen dat de werknemers zouden worden afgelost. Door de kapotgeschoten bruggen kon dat alleen met een houten bootje voor acht personen over de Dnjepr. Kozak, Machyna en Sjelesti werden in de koude nacht overgevaren. Tsjerepanov, vader van vier jonge kinderen, besloot te blijven. Niet indenkend dat Slavoetytsj zelf een paar dagen later alsnog zou worden ingenomen.

Maar op 31 maart, even plotseling als ze gekomen waren, staakten de Russen hun opmars naar Kiev en vertrokken de militairen uit Tsjernobyl. „Alles wat loszat hebben ze meegenomen. Brandblussers, laptops, printers, gereedschap, oude fietsen. De rest maakten ze kapot”, zegt Tsjerepanov, die pas na 45 dagen thuiskwam. De totale schade wordt nog opgemaakt. Maar één ding staat vast: de gemeenschap van Tsjernobyl heeft er een nieuw trauma bij.

Reportage: ‘Als Oekraïne zijn kernwapens niet had afgestaan, was er nu geen oorlog’