Het Nederlands elftal traint met arbeidsmigranten. Een ‘showtje’ of meer dan dat?

De pakken gingen uit en de spijkerbroeken werden uit de hotelkast getrokken. Secretaris-generaal Gijs de Jong van de Nederlandse voetbalbond KNVB was een klein jaar geleden al in Qatar. Er was een formeel programma – ontmoetingen met onder meer de WK-organisatie, Qatarese ministeries, Amnesty International. Maar dus ook een avond waarop andere kleding gepast was. Toen sprak De Jong, samen met vertegenwoordigers van andere voetbalbonden, een halve avond met arbeidsmigranten die in Qatar werkten.

De ontmoeting was georganiseerd door de organisatie Building and Wood Workers’ International (BWI). Dat is een zusterorganisatie van de Nederlandse vakbond FNV, en al jaren actief in Qatar om de situatie van arbeidsmigranten te verbeteren. Ook de voetbalbonden van Duitsland, Zwitserland, Denemarken, Zweden, Noorwegen en Engeland waren er. Die avond werd er gesproken met vijftien arbeidsmigranten, die in verschillende sectoren werkten. Het zette De Jong aan het denken, zou hij na afloop verklaren. „Het gaf aan dat de situatie complexer is dan veel mensen denken”, schreef De Jong in een statement.

Lees ook: dit onderzoeksverhaal van NRC over de arbeiders die werkten aan de stadions waar Oranje speelt. Over doden, gewonden en schimmigheid in de woestijnstaat

Er was bijvoorbeeld een huishoudelijke hulp geweest, die zoals velen slecht werd behandeld – en bijna niemand had daar zicht op in Qatar, want het werk wordt binnenshuis gedaan bij (welvarender) families. Ook hoorde De Jong verhalen over bedrijven die nieuwe arbeidswetgeving – hoger minimumloon, vrij wisselen van werkgever, niet meer werken op de heetste uren van de dag – niet opvolgden of zelfs tegenwerkten. Maar de migranten vertelden óók dat het WK hun leven enorm had verbeterd. Velen verdienden meer geld door de nieuwe wetten, en ze hadden vaak meer vrijheid. Dat was zonder het WK nooit gebeurd, dachten zij. „Ze zien het WK als deel van de oplossing”, liet De Jong optekenen.

Drie pijlers

Zo wil de KNVB het toernooi ook graag zien en richt zich daarbij op drie pijlers: handhaving van nieuwe wetten, inspraak van arbeiders, aandacht blijven vragen voor de problemen in Qatar. Het laatste is de belangrijkste reden achter het pr-moment dat het Nederlands elftal deze donderdag organiseert na afloop van de openbare training. Twintig arbeidsmigranten zijn op het trainingsveld in Doha uitgenodigd om met Oranje-internationals te praten en een balletje te trappen. De KNVB nam het initiatief, de wereldvoetbalbond FIFA ondersteunt de actie. „Met alle media die op de training afkomen, pak je een groot podium. Dat is precies wat mensenrechtenorganisaties van de bonden vroegen: gebruik de aandacht voor het WK om de situatie van de arbeidsmigranten te laten verbeteren”, zegt een KNVB-woordvoerder.

Net als bij de ontmoeting van Gijs de Jong zijn de arbeiders „goede bekenden” van vakbond BWI – daardoor weet de KNVB dat hun ervaringen authentiek zijn. Mensenrechtenorgansatie Amnesty laat ook weten er daardoor vertrouwen in te hebben „dat Oranje niet geconfronteerd wordt met een paar door Qatar geselecteerde modelarbeiders.”

Het was volgens de KNVB een „uitdrukkelijke wens van de spelers” dat de migranten ook daadwerkelijk aan WK-stadions hadden gewerkt. Dat is aan de ene kant logisch, want ook op bouwplaatsen van WK-stadions zijn doden gevallen en mensen gewond geraakt. Aan de andere kant stonden juist de WK-bouwplaatsen erom bekend dat ze aan hogere standaarden voldeden dan andere bouwprojecten in Qatar. Ambet Yuson, secretaris-generaal van BWI, in een reactie op de website van de KNVB: „Helaas wordt dezelfde waakzaamheid, op enkele uitzonderingen na, niet getoond buiten de WK-locaties. Werkgevers blijven, vaak ongestraft, de wet trotseren en mensenrechten van migrantenarbeiders schenden.”

Ook BWI-medewerkers zullen donderdag op het trainingsveld aanwezig zijn. Dat is geen verrassing. De KNVB volgt als het ware de aanpak van deze organisatie: meer pragmatisch dan activistisch. Sinds 2013 is BWI al in Qatar om de situatie van gastarbeiders (90 procent van de inwoners in Qatar is migrantenarbeider) te verbeteren. Het is voor een groot deel aan deze organisatie te danken, samen met mensenrechtenorganisaties en VN-organisatie ILO, dat er veel hervormingen zijn doorgevoerd.

Zo diende BWI een klacht in tegen de FIFA, omdat internationale richtlijnen van de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) niet gevolgd zouden worden bij de bouw van WK-faciliteiten. BWI kreeg gelijk. Er werd ook een overeenkomst getekend met het Supreme Committee, de organisatie van het WK in Qatar. Daardoor mocht BWI onder meer veiligheidsinspecties uitvoeren op bouwplaatsen. Bedrijven kunnen sindsdien op een zwarte lijst komen als ze mensen in de hitte laten werken of hun veiligheidsprocedures niet op orde hebben.

Niet de ergste verhalen

Dat de Oranje-internationals dus zullen spreken met arbeiders die werkten aan de stadions, zal tot gevolg hebben dat naar verwachting niet de meest schrijnende verhalen te horen zullen zijn. Dat zijn namelijk de verhalen van weduwen en kinderen die hun vader verloren in Qatar. Die in Nepal, Bangladesh en India wonen en uit het niets een overlijdensbericht kregen. Een simpele houten doodskist moesten afhalen op het vliegveld, zonder dat precies duidelijk is wat er is gebeurd met hun geliefden. Qatar weigert namelijk categorisch te onderzoeken hoe migrantenarbeiders overlijden, waardoor hun nabestaanden ook zelden aanspraak kunnen maken op een vergoeding.

Schattingen over het aantal doden lopen uiteen van drie (Qatar en de FIFA), tot 6.500 (onderzoek van The Guardian), tot 17.000 (statistiekenbureau van Qatar). Al die getallen hebben manco’s. Drie: dat gaat alleen om mensen die op bouwplaatsen van WK-stadions overleden, en is vrijwel zeker een zware onderschatting. 6.500: dit gaat over alle migrantenarbeiders uit een selecte groep landen die tussen 2010 (toewijzing WK aan Qatar) en 2020 overleden in de woestijnstaat, waarbij onduidelijk is of ze aan een WK-project werkten. 17.000: überhaupt alle niet-Qatarezen die overleden sinds 2010. Dát er zoveel onduidelijk is over die cijfers, komt omdat Qatar onderzoek naar doodsoorzaken weigert. En juist daarover zijn meer activistische clubs zoals Amnesty International zo boos.

Waar de activistische en pragmatische organisaties, waaronder de KNVB, elkaar in ieder geval vinden is de volgende eis: er moet een compensatiefonds komen van 440 miljoen euro (gelijk aan het prijzengeld tijdens dit WK) om overleden en gewonde arbeiders en hun naasten genoegdoening te geven. Qatar weigert daaraan mee te werken. FIFA heeft beloofd om mee te denken, maar zwijgt er de afgelopen weken over.

Extra druk op de FIFA

Ook om die reden is de training met arbeidsmigranten belangrijk voor de KNVB; het legt weer extra druk op de FIFA. De Nederlandse voetbalbond weet zich gesteund door onder meer België, Denemarken, Engeland, Duitsland, Noorwegen, Portugal, Zweden, Zwitserland, Wales – zij vormen samen de UEFA-werkgroep voor arbeids- en mensenrechten. Een groepje Amerikaanse internationals speelde eerder deze week een partijtje met een aantal arbeidsmigranten, maar de KNVB wordt ook door veel bonden níét gesteund. Wie eerlijk kijkt naar alle WK-deelnemers, kan het niet ontgaan dat in de meeste landen de situatie van gastarbeiders in Qatar totaal geen onderwerp van gesprek is.

Dat maakt de training meer dan het „showtje” waarover bondscoach Louis van Gaal het vorige week had, want het is werkelijk zo dat Nederland haar nek uitsteekt. Dat zal internationaal zeker opvallen en veel aandacht krijgen. Tegelijkertijd is er een kans dat het inderdaad een pr-moment blijft, zonder gevolgen, want het is de vraag of de hete adem in de nek van de FIFA meer is dan een zachte zucht van enkele West-Europese landen.

Voor de Oranje-spelers is het hoofdstuk mensenrechten na donderdag afgesloten. Zij richten zich dan op het toernooi, op voetbal. Opvallend is hoe eensgezind de spelers zich in de eerste dagen van de voorbereiding uitlaten over de situatie. Ze vinden het verschrikkelijk wat migrantenarbeiders in Qatar is overkomen en willen hun best doen om zich te laten horen. Maar ze vinden óók dat je niet kunt verwachten dat het steeds maar weer de voetballers zijn die zich uitspreken. Voor Louis van Gaal is het duidelijk: één uurtje aandacht voor mensenrechten. Daarna „moet alles in het teken staan van Senegal”, zei hij tijdens een persconferentie voor het WK. „Wij gaan daarheen om te voetballen.”