Het Internationaal Strafhof wil bij deze oorlog eens niet alleen toekijken

Op de tweede dag van de invasie, vrijdag, maakte hij zich nog „toenemende zorgen”, maar inmiddels weet hij genoeg. De aanklager van het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag, Karim Khan, is begonnen met het verzamelen van bewijs voor oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid in Oekraïne. Dat maakte hij maandagavond bekend. Hoewel niemand erop zal rekenen dat deze mededeling een einde maakt aan het geweld, toont de nieuwe aanklager er een daadkracht mee die waarnemers in het verleden weleens gemist hebben bij het Strafhof.

Khans boodschap aan de strijdende partijen is: ook oorlogen hebben regels. Wie zich daar niet aan houdt, kan er niet van uitgaan dat dat onopgemerkt blijft.

Een van de belangrijkste regels van oorlog, dat burgers ontzien moeten worden, is de afgelopen dagen veelvuldig geschonden, onder andere in de tweede stad van het land, Charkov. Dinsdag trof daar een Russische raket het provinciegebouw aan het centrale Vrijheidsplein. Zeker tien burgers kwamen om, aldus de lokale autoriteiten. Bij een luchtaanval op een woonwijk vielen nog eens acht doden. De kraamafdeling van een ziekenhuis moest verhuizen naar een schuilkelder.

De Oekraïense president Volodymyr Zelenksy veroordeelde de aanval op het plein als „onverholen terreur”. Volgens hem zijn er maandag in Oekraïne zestien kinderen omgekomen bij Russische aanvallen. Die kun je toch niet voor strijders aanzien, vroeg hij retorisch. Ook in het zuidelijke Cherson waren er dinsdag inslagen in flatgebouwen.

Maandag verschenen er beelden uit Charkov waarop de inzet te zien is van clustermunitie, projectielen die uiteenvallen in meerdere kleine explosieven, waardoor het gebruik ervan per definitie ongericht is. Ook maandag vielen er burgerdoden in de stad. In 2010 hebben meer dan honderd landen zich aangesloten bij een verdrag dat het gebruik van clustermunitie verbiedt, maar Rusland noch Oekraïne hoort bij die groep. Dat neemt niet weg dat het gebruik ervan kan gelden als oorlogsmisdaad.

Na noodgedwongen te hebben moeten toekijken bij de oorlogen in Syrië en Irak, en bij de misdaden tegen de Oeigoeren in China, is de oorlog in Oekraïne een situatie waar het Strafhof nu eens wél rechtsmacht over heeft. In de regel kan de aanklager alleen optreden in landen die zijn aangesloten bij het hof, of die worden doorverwezen door de VN-Veiligheidsraad. Machtige landen als de Verenigde Staten, China en ook Rusland zijn geen lid.

Ook Oekraïne is dat niet, maar dit land heeft in 2014 geaccepteerd dat de aanklager een vooronderzoek begon naar aanleiding van de inname van de Krim en de oorlog in het oosten van het land. Khan concludeert uit dat vooronderzoek dat er reden is om aan te nemen dat er oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid zijn gepleegd.

Later verklaarde de regering in Kiev dat de rechtsmacht voor onbepaalde tijd wordt verlengd. Daarom kan de aanklager nu toestemming aan de rechters van het hof vragen om een nieuw onderzoek te beginnen. Dat gaat sneller, zo merkte hij maandag op in een persbericht, als een lidstaat het verzoek indient. Dinsdagmiddag toonde Canada zich daartoe bereid.

Bewijzen zekerstellen

Om ervoor te zorgen dat bewijsmateriaal niet alweer is verdwenen voordat de rechters toestemming hebben gegeven – een stap die maanden kan duren – heeft Khan zijn onderzoekers opdracht gegeven om „alle mogelijke gelegenheden te verkennen om bewijs zeker te stellen”. Zij zullen hierbij vermoedelijk gebruikmaken van bestaande bronnen en communicatiekanalen, die ook betrokken zijn geweest bij het vooronderzoek.

De Britse jurist Khan trad in juni aan voor een termijn van negen jaar. Hij is pas de derde aanklager van het in 2002 opgerichte Strafhof. Zijn twee voorgangers hadden vaak moeite om zaken tot een goed einde te brengen, omdat ze het bewijs niet rond kregen. Dit is bijvoorbeeld het geval als een staat weigert mee te werken, als een voortslepende oorlog de toegang tot een land onmogelijk maakt of als getuigen worden geïntimideerd.

Lees ook dit opinieartikel: Het Internationaal Strafhof moet van zijn koloniaal imago af

Een van Khans belangrijkste opdrachten is dan ook ervoor te zorgen dat zaken beter worden onderbouwd. Hij kan daarbij putten uit de ervaring die hij opdeed in Irak. Daar gaf hij namens de Verenigde Naties leiding aan Unitad, de organisatie die bewijs veiligstelt tegen leden van terreurorganisatie Islamitische Staat.

Of er ooit een Rus voor de rechters in Den Haag zal verschijnen, is zeer de vraag; de kans dat Rusland verdachten zal uitleveren is nihil, blijkt ook uit de opstelling van Moskou in de zaak rond vlucht MH17. Maar het begint bij bewijs verzamelen. De aanklager riep mensen met mogelijk interessante informatie op die naar hem te e-mailen.