Een veroordeling van Ruslands agressie tegen Oekraïne hoeft niet te worden verwacht van Tan Jian, de Chinese ambassadeur in Den Haag. In een gesprek met NRC spreekt de topdiplomaat ook niet van een oorlog, maar van een ‘conflict’ of een ‘crisis’, in lijn met China’s officiële neutraliteit in deze kwestie. Af en toe kijkt hij op het blaadje voor hem op tafel, waar het Chinese standpunt in tal van lastige dossiers precies staat beschreven.
Tegelijkertijd wil de diplomaat niet ongevoelig overkomen, en dus zegt hij: „Eerlijk gezegd kan ik het begrijpen, het gevoel dat Europeanen moeten hebben nu zij een oorlog – wat jullie een oorlog noemen, en wij een crisis – zien plaatsvinden in Europa.” Zijn woorden illustreren hoe de betrekkingen tussen China en de Europese Unie weer iets lijken te verbeteren.
Die relatie zit in een moeilijke fase. Zo legde Nederland de export van ASML-chiptechnologie naar China aan banden, een beslissing waarover de ambassadeur zich nog steeds kan opwinden. Ook Oekraïne werd een splijtzwam. In oktober klaagde de baas van de Europese diplomatie, Josep Borrell, dat China Europa „niet serieus genoeg nam” op dit onderwerp. Waar Europa de laatste twee jaar de economische banden met Rusland zo veel mogelijk verbrak, bereikte de handel tussen China en Rusland juist recordhoogtes. China zegt geen wapens te leveren aan Rusland, maar militair bruikbare technologie lijkt Rusland via China wel te bereiken. Ook de diplomatieke banden blijven sterk. Het eerste telefoontje van buitenlandminister Wang Yi dit jaar ging naar Rusland.
Maar in het imposante gebouw van de Chinese ambassade in Den Haag klinkt ook begrip voor de impact die de oorlog op Europa en de Oekraïners heeft. En dat is niet de enige manier waarop het land toenadering zoekt: in december verraste China met het eenzijdige besluit om zakelijke en toeristische reizen voor vijf EU-landen, inclusief Nederland, visumvrij te maken, in ieder geval voor een proefperiode van één jaar. Afgelopen week werden ook Zwitserland en Ierland aan de lijst toegevoegd.
Ook is ambassadeur Tan opvallend mild over de nieuwe exportcontroles die Nederland deze maand invoerde voor ASML, op verzoek van de Verenigde Staten. „Als we blijven praten, komen we eruit.” De vraag is wel met wie precies. Met een glimlach zegt de ambassadeur: „Ik wacht nog steeds op een regering na de verkiezingen van 22 november, maar we werken heel goed samen met het demissionaire kabinet.”
De toenadering komt op een moment dat China’s economie het moeilijk heeft. Het land zit in een deflatieperiode, de langste sinds de jaren negentig. In Davos benadrukte premier Li Qiang afgelopen week dat hij er was om vertrouwen terug te winnen en dat China’s deur ‘wijd open’ staat voor economische samenwerking.
Lees ook VS leggen strengere exportrestricties naar China op aan ASML
Medio vorig jaar, na eerdere exportbeperkingen rond ASML, zei u dat Nederland tegenmaatregelen kan verwachten. Kan Nederland die inderdaad verwachten?
„We willen niet dat de situatie van kwaad tot erger wordt, dus moeten we onze dialoog verbeteren en elkaar beter proberen te begrijpen. Daar zijn we nu mee bezig.”
Bent u gerustgesteld door wat u in die gesprekken hoort van ASML en de Nederlandse regering?
„Ik zou niet willen zeggen: gerustgesteld, want we zien het er nog niet beter op worden. Ook de jongste maatregelen keuren we af. China heeft geen plannen met deze machines die nadelig zouden kunnen uitpakken voor de Europese veiligheid. Dit is gewone handel. Wij hebben een machine nodig, en jullie willen die machine verkopen.”
Als het niet met veiligheid te maken heeft, waarmee dan wel volgens u? Zijn deze maatregelen bedoeld om de ontwikkeling van China te vertragen?
„Laat me dit op een Nederlandse, directe manier zeggen: de VS zitten hierachter, puur en simpel. Die hebben heel duidelijk gemaakt dat ze China als de zwaarste geopolitieke uitdaging zien. Daarom worden veel Chinese producten geweerd van de Amerikaanse markt, ook elektrische auto’s die goed zijn voor het klimaat. De VS hebben hun idee van veiligheid veel te ver opgerekt, ook naar zaken die niets met militaire risico’s te maken hebben. En ze oefenen druk uit op hun bondgenoten om dat ook te doen. De VS verwijten ons vaak dreigdiplomatie, maar dit is pas dreigend. We onderkennen dat veel Europese landen nauwe banden hebben met de VS, maar Europa is Europa, een belangrijke speler in de wereld. Als de Amerikanen ons op hegemonische wijze behandelen, zullen we natuurlijk reageren, maar onze relatie met de EU zou daar niet onder gebukt moeten gaan.”
Lees ook Na hun ‘topje’ staan China en de EU met lege handen
Maakt u zich zorgen over de Amerikaanse verkiezingen?
„Bezorgd zou ik niet willen zeggen, want het is een interne kwestie, en we zullen de realiteit onder ogen moeten zien, wat er ook gebeurt. Het punt is dat de Amerikaanse politiek zeer gepolariseerd is. Ze kunnen het nergens over eens worden. Behalve over één ding: China als dreiging. De Amerikanen zouden rationeel en pragmatisch kunnen zijn, maar ik zie vooral veel fantasierijke speculatie.”
U zou het ook als een groot compliment kunnen zien: ze zien de enorme ontwikkeling van China en maken zich zorgen.
„We zijn niet in de stemming om dit als een compliment te zien. We voelen de pijn en de druk. Weet u hoeveel Chinese bedrijven hieronder te lijden hebben? De hele wereld gaat hieronder gebukt, ook Nederland, want dit beleid is ontwrichtend voor de mondiale bevoorradingsketens.”
Wat hoort u van de negenhonderd Chinese bedrijven die actief zijn in Nederland? Zien zij dat de sfeer is veranderd?
„In het algemeen laten Chinese bedrijven ons weten dat het moeilijker is geworden om in de Europese Unie actief te zijn. Ze hebben te maken gekregen met meer controles, met politieke druk en met allerlei desinformatie over de Chinese intenties. Het Europese Chinabeleid is verwarrend. In dat beleid wordt China zowel samenwerkingspartner, economische concurrent als systemisch rivaal genoemd. Dat is verwarrend. Het is als een stoplicht waarvan alle lichten tegelijk aanstaan. De wereld is divers en die diversiteit wordt nu gepresenteerd als een probleem, terwijl ook wij het recht hebben om ons te ontwikkelen en om te klimmen op de economische keten, van een lage positie naar een hoge, of op z’n minst een positie ergens in het midden.”
„De wereld is divers en die diversiteit wordt nu gepresenteerd als een probleem, terwijl ook wij het recht hebben om ons te ontwikkelen en om te klimmen op de economische keten”
De EU wil de relatie met China minder risicovol maken (‘de-risk’), nu door de coronapandemie en de oorlog in Oekraïne is gebleken hoe afhankelijk we van anderen zijn. Begrijpt u dat?
„Als het om corona en Oekraïne gaat, is dat begrijpelijk. Maar het zou niet goed zijn als dit gedaan wordt vanuit geopolitieke overwegingen, oftewel vanuit het idee dat China een rivaal is. Als méér Europese soevereiniteit als dekmantel wordt gebruikt om Chinese producten te kunnen weren, dan is dat onacceptabel. We drijven handel omdat we elkaar nodig hebben en het zou niet goed zijn als dit nu opeens wordt gezien in termen van veiligheidsrisico’s. Dan gooi je het kind met het badwater weg.”
China heeft zelf ook de ambitie om economisch zo soeverein mogelijk te worden. Ook voor Chinese bedrijven worden beschermende maatregelen ingevoerd. Is dat niet ook protectionisme?
„Door de maatregelen die door sommige westerse landen zijn genomen is het heel duidelijk geworden dat we voor sommige sectoren op onszelf zijn aangewezen. Dat is niet onze keuze. Het is een keuze die ons is opgelegd. Diplomatie draait om wederkerigheid, dus beschouw dit vooral niet als protectionisme. We willen onderdeel zijn van de mondiale markt, maar als bij wijze van spreken niemand ons graan verkoopt, moeten we het zelf gaan verbouwen.”
Europa is ook erg geschrokken van de Chinese opstelling rond de oorlog in Oekraïne. Heeft dat het wantrouwen niet verder gevoed?
„Ons standpunt is altijd heel duidelijk geweest: China is voor vrede, voor een politieke oplossing voor deze crisis. We hebben heel duidelijk gezegd dat China de soevereiniteit en territoriale integriteit van alle landen respecteert.”
Ook die van Oekraïne?
„Ook die van Oekraïne.”
Dus Oekraïne heeft in uw ogen ook het recht op de nu door Rusland bezette gebieden, zoals de Donbas en de Krim?
„Ik wil daar niet gedetailleerd op in gaan, omdat ik geen expert ben en elk land ook een eigen kijk kan hebben op de geschiedenis en dergelijke. Maar het principe van territoriale integriteit onderschrijven we volledig. We hebben ook geen wapens of militaire steun geleverd aan Rusland.”
Lees ook In Chinese ogen zijn de VS, niet Rusland, de agressors
Ja, maar economisch is China sterk naar Rusland toegegroeid.
„We onderhouden ook goede relaties met Oekraïne. Wat Rusland betreft wil ik graag onderstrepen dat we geen bondgenoten zijn. Het is niet zoals de EU en de VS. We zijn geen bondgenoten. Maar het is wel een land waarmee we een grens delen van 4.300 kilometer. Voor ons is het belangrijk om met zo’n land een goede relatie te hebben.”
China’s opstelling heeft de relatie met Europa sterk aangetast.
„Ik vind dat jammer. Want het is niet alleen China. Als je wereldwijd kijkt, zijn er veel ontwikkelingslanden met een vergelijkbare opstelling. Dus ik weet niet waarom China er uitgelicht wordt door Europa. Oké, China is groot. Maar India heeft nu een grotere bevolking dan China. Ga eens kijken waarom die landen soms opvattingen hebben die niet overeenkomen met die van Europeanen.”
„Rusland heeft in het verleden vaak zorgen geuit over de uitbreiding van de NAVO met nieuwe landen in Oost-Europa. Ik weet niet of die zorgen wel voldoende zijn gehoord”
U heeft het steeds over het belang van vrede in de wereld en van zo vrij mogelijke handel. Draagt het gedrag van Rusland daaraan bij volgens u?
„Rusland heeft in het verleden vaak zorgen geuit over de uitbreiding van de NAVO met nieuwe landen in Oost-Europa. Ik weet niet of die zorgen wel voldoende zijn gehoord. Landen zouden beter naar elkaar moeten luisteren. Wij begrijpen bijvoorbeeld ook niet waarom de NAVO landen als Japan, Zuid-Korea, Australië en Nieuw-Zeeland uitnodigt voor toppen. En waarom de NAVO van plan is om een kantoor te openen in Japan. En waarom NAVO-landen militaire oefeningen doen in zeeën vlakbij ons. Wat zou u ervan vinden als Chinese schepen uw kant op komen en in naam van vrije navigatie wat militaire oefeningen komen doen? Zowel China als de EU zijn voor multilateralisme. Daaraan zouden we moeten werken. Het labelen van landen als of ‘democratisch’ of ‘autoritair’ vindt China niet constructief.”
Dat neemt niet weg dat er nu een land in Europa is waar elke dag bommen vallen.
„Dat is verdrietig. Net als het lijden op dit moment in het Midden-Oosten. Dus dit zijn dingen die we politiek moeten oplossen. Zodra dat lukt hoop ik op een onmiddellijk staakt-het-vuren, zowel in Oekraïne als in Palestina.”
Lees ook Taiwans politiek blijft ongewild wereldwijd in de aandacht staan
Taiwan hield recent verkiezingen. Heeft dat volgens u ook bijgedragen aan de geopolitieke spanningen?
„Het Taiwan-vraagstuk is een interne aangelegenheid van China. Er is maar één China in de wereld, en Taiwan is daar onderdeel van. Dit principe wordt door iedereen erkend. De recente verkiezingsuitslag kan de dynamiek en toekomst van China-Taiwan relaties richting een hereniging niet veranderen. Maar de DPP is een partij waarvan sommige politici zich separatistisch opstellen. Ze voelen zich ook gesteund door externe machten, waardoor ze verder durven te gaan. Nog een termijn met de DPP aan de macht gaat de situatie nog complexer maken.”
De DPP zegt wel meer met China te willen praten.
„Ze zijn aan de macht sinds 2016, en ze hebben tegen eerdere akkoorden in veel dingen gedaan waaruit we hebben geconcludeerd dat ze vóór onafhankelijkheid zijn, en dat ze hun tijd afwachten. Ons standpunt is al decennialang hetzelfde. Soms benadrukken mensen dat we het gebruik van geweld niet uitsluiten. Natuurlijk sluiten we dat niet uit. Maar we willen een vreedzame hereniging.”
