Het boek dat de gedetineerde journalist Evan Gershkovich leest, fileert het Russische systeem

Een gevangene die een boek leest waarin het systeem dat hem vasthoudt tot op het bot wordt gefileerd. Een boek dat in het land van zijn detentie elk moment verboden kan worden, omdat het zestig jaar na zijn voltooiing nog altijd een vernietigende waarheid vertelt. Evan Gershkovich, de correspondent van The Wall Street Journal die vorige week woensdag in Rusland werd gearresteerd op verdenking van spionage, leest het in zijn cel in de Moskouse Lefortovo-gevangenis, in afwachting van zijn proces.

Lees ook: In ‘Leven en lot’ waan je je in een duizelingwekkende en actueel geworden nachtmerrie

Het boek waar het om gaat is de roman Leven en lot, van de Russisch-Joodse schrijver Vasili Grossman (1905-1964). Het had in 1961 in de Sovjet-Unie moeten verschijnen, maar dat werd door de KGB tegengehouden, omdat het een tijdbom onder het communistische systeem zou leggen.

Het is bijzonder dat de gevangenisbibliotheek Leven en lot in haar schappen heeft staan, want als er een boek is waarin de onrechtvaardigheid en onmenselijkheid van een totalitaire staat wordt beschreven, dan is het wel bij Grossman. En aangezien het Rusland van Poetin steeds meer trekken begint te vertonen van zo’n staat, loopt Leven en lot het risico om opnieuw verboden te worden. Wat zou Gershkovich uit die meer dan negenhonderd bladzijden dikke roman kunnen oppikken? Natuurlijk is het gissen, maar als hij een beetje doorleest, kan hij een goed beeld krijgen van zowel zijn vervolgers en de sadistische willekeur waaraan hij zelf ten prooi is gevallen.

Frontervaringen

Leven en lot, dat in 1980 in het Westen en in 1988 alsnog in de Sovjet-Unie verscheen, begint tijdens de Slag bij Stalingrad, waarvan Grossman als correspondent van legerkrant Rode Ster verslag deed. Hij was wars van opgeklopte heldenverhalen, en dat maakte zijn reportages mateloos populair bij de gewone Sovjet-burgers, wier mannen en zonen aan het front vochten. In zijn roman leidden zijn frontervaringen tot passages over de chaos binnen de Sovjet-bevelvoering, die sterk doen denken aan de chaos in de gelederen van het Russische leger dat nu in Oekraïne vecht.

Ook schrijft hij over het achterland, waar zijn belangrijkste hoofdpersoon, de kernfysicus Viktor Strum, aan de ontwikkeling van de Sovjet-atoombom werkt. Op zekere dag valt Strum in ongenade bij Stalin en wenden zijn collega’s zich van hem af. Uit angst, overtuiging of het vage, maar eeuwenoude besef dat de hoogste leider altijd gelijk heeft.

Die situatie kun je moeiteloos toepassen op het heden, waarin de meeste Russen niet tegen de oorlog in Oekraïne durven protesteren en soms zelfs collega’s die dat wel doen bij de politie aangeven. Uit diezelfde angst of overtuiging dat Poetin het bij het juiste eind heeft als hij zegt dat hij een verdedigingsoorlog voert tegen het Westen en zijn ‘fascistische vazal’ Oekraïne.

Lees ook Geen beter boek om het kwaad te begrijpen

Indruk op Gershkovich zal ongetwijfeld ook maken dat Grossman als geen ander de wreedheid van het communistische systeem jegens de eigen bevolking laat zien. Vooraanstaande communisten worden in de roman op grond van de meest ongeloofwaardige verdenkingen opgepakt en naar de Goelag-kampen gestuurd of geëxecuteerd. De minste twijfel aan de besluiten van Stalin kon je een doodvonnis bezorgen.

Stalin en Hitler

Maar de boeiendste passages spelen zich af in een Duitse krijgsgevangenenkamp, waar een van de Sovjet-geïnterneerden, een bolsjewiek van het eerste uur, een openhartige discussie voert met een cynische SS-officier, die sterke overeenkomsten ziet tussen het stalinisme en het nazisme. Sinds 2021 is het in het Rusland van Poetin verboden om die vergelijking tussen Stalin en Hitler te maken, op straffe van vijf jaar cel.

Wel verklaart die vergelijking mogelijk de sympathie van veel westerse extreem-rechtse en -linkse politici voor het regime van president Poetin, omdat beide groeperingen het wat hun begrip voor het Russische beleid betreft uitstekend met elkaar kunnen vinden.

Als Gershkovich in mei voor de rechter verschijnt, kan hij zich met een boek als Leven en lot waarschijnlijk goed verweren. Omdat hij na lezing ervan nog meer beseft met wie hij te maken heeft.