Hemelbestormer, punk, radicaal, grondlegger; op zoek naar Beethoven

Donderdag 26 oktober

Wie zich aan Beethoven waagt, zal falen

De repetitiedagen van de voorstelling ‘Beethoven, wie ben je?’ naderen met grote vaart: maandag beginnen we. Waar begint een mens aan, die zich waagt aan de grote ‘Ludwig van’? Er zijn tientallen biografieën geschreven, vele documentaires aan hem gewijd. Zijn Vijfde symfonie klonk uit radiospeakers tijdens de Tweede Wereldoorlog. En Beethovens Negende, met de oproep tot geluk en vrede (ontleend aan Schillers ‘An die Freude’) is anno 2023 actueler dan ooit. Beethoven is de ongekroonde keizer van de klassieke muziek. Of zoals een biograaf ooit schreef: de Shakespeare van de muziek. (Wie begon er eigenlijk ooit met dat idiote ‘klassiek’?) Beethoven Wonderkind. Virtuoos opvolger van Mozart. Bonaparte-bewonderaar. Ho-ho-ho; tot 1804! Doof als een kwartel. Hemelbestormer. Radicaal. Grondlegger. Uit marmer gehouwen. Miniatuur in gips, op alle piano’s ter wereld. Wie zich aan Beethoven waagt, zal falen.

Met dit vrolijke vooruitzicht kwamen het Storioni-trio, Wouter Vossen (viool), Marc Vossen (cello), Bart van de Roer (piano) en ik in de zomer van 2022 bijeen. We sloten toen net een mooie tournee af, samen met Saskia Temmink, over Clara en Robert Schumann. Dat smaakte naar meer. Ook daarvoor werkte ik al met de Storioni’s samen – aan L’Histoire du Soldat en Gabunia’s Fabel. De Storioni’s denken ‘out of the box’. Het zijn grappige kerels met zo’n brede interesse dat ze me telkens verrassen. We zijn hechte vrienden geworden. „We hebben aardig wat pianotrio’s van Beethoven op ons repertoire staan”, zei Wouter toen, op een Amsterdams terras. „Die trio’s schreef hij zijn hele leven lang, en zouden een mooie ruggengraat vormen voor een nieuw programma.” „Ik zie Beethoven toch vooral symfonisch, Wouter”, wierp ik tegen, vooral om hem te jennen, „en ik ben niet de enige!”. Besloten werd drie arrangementen te bestellen, om de symfonische Beethoven niet te vergeten: van de Vijfde, de Zesde en Negende symfonie. Vandaag leg ik in mijn werkruimte de laatste hand aan tien teksten, die afwisselen met tien composities. Beethoven te lijf! Maar… wie was Beethoven?

Vrijdag 27 oktober

Tumultueus en teder

De buitenwereld bestaat voor mij niet meer. Ik zoek naar historische beelden voor de achtergrondprojectie. Leef in mijn hoofd in de turbulente periode 1770-1827. Beethovens leven gaat van hoge pieken naar diepe dalen. Zijn ouders stierven vroeg. Tussen het musiceren door is hij gezinshoofd op zijn 17de. Op zijn 31ste erkent hij dat hij ongeneeslijke gehoorproblemen heeft. Een diepdonkere periode, maar ook zijn redding: musiceren voor gepoederde keurvorsten hoeft niet meer. Componeren blijft over, en eindeloos in de clinch liggen met kopieïsten, woedende orkestleden, boze zangers, buitenlandse uitgevers, privé-secretarissen en neef Karl. En dan die onmogelijke liefdes nog… Onze gekwelde antiheld zegt de Liefde vaarwel in 1812. Dan volgen de hoeren – die hij ook weer afzweert – de drank, de buikpijnen. Hij gaat matig leven: „Deugd is de Poolster die mij moet leiden.” Tussen 1812 en 1818 schrijft hij dagboeken. De biografie van de Belgische dirigent en muziekhistoricus Jan Caeyers is één van mijn gidsen. En, over een lengte van jaren, duizenden brieven, waarvan ik een mooie totaaluitgave heb. Beethoven schrijft zoals hij componeert: emotioneel, intelligent, provocerend, manipulatief, tumultueus en teder. Niet vreemd dat zijn handschriften op bladmuziek en in de brieven op elkaar lijken: de emotie is erin zichtbaar.

Beethoven veegde de tuttigheid van de 18de eeuw van tafel

Thom Hoffman

Op Youtube vind ik prikkelende analyses van grote dirigenten. Simon Rattle, die vanuit de biografie dirigeert (de verloren geliefdes). Iván Fischer, die elke symfonie beschrijft als reis van donker naar licht. En Leonard Bernstein, die het heeft over Beethoven als zwaar overschat componist van melodie, maar zijn talent voor muzikale spanning ongeëvenaard vindt. Ik probeer mijn eigen visie te destilleren. Anders dan Mozart en Haydn, werkt Beethoven niet voorspelbaar van thema naar lichtvoetige varianten en weer terug. Hij werkt van los klinkende fragmenten, versplinterde aanzetten – tijdens wandelingen in de natuur van Heiligenstadt genoteerd op losse briefjes – naar een uiteindelijk overrompelende lyrische samenhang. Beethoven componeerde als een kubist. Beethoven veegde de tuttigheid van de 18de eeuw van tafel en zette alle muziekgenres op zijn kop. Revolutie! Beethoven was Punk!

Zaterdag 28 oktober

Grijsaard op zolder

Mijn jas is klaar. Eindelijk. De Beethoven-jas, die zo’n belangrijke rol speelt in de voorstelling. Hoe kijk je terug op een man met zo’n loopbaan? Bij het voorbereiden kreeg ik een ingeving. Beckett schreef in 1958 de eenakter Krapp’s last tape, waarvan ik ooit een versie zag op de BBC. Een grijsaard op een rommelzolder blikt terug op zijn leven. Op een tape-recorder draait hij ingesproken dagboekfragmenten af. Niet alles komt hem bekend voor. Het leven als incoherent geheel; samenraapsel van gemiste kansen, onverwachte wendingen, irrationele besluiten, gedoofde liefdes. Die tape-recorder leek me, met het geweldige Storioni-trio op het podium, geen goed idee. Maar wél een jas met duizend brieven. Waaruit onze hoofdpersoon gekreukelde blaadjes vist, herinneringen, liefdesbrieven, waartussen hij het verband probeert te vinden. Natalia Gabunia, echtgenote van violist Wouter Vossen, kent een costumière in Georgië. Zij vervaardigt voor ons de Beethoven-jas die – deo volente – op 2 november een paar uur voor de eerste try-out aankomt op Schiphol. Never a dull moment.

Zondag 29 oktober

Jeugdherinneringen

Morgen gaan we het theater in voor de ‘montage’. Ik neem vandaag tijd voor mijzelf na enkele maanden leven met de componist. Wat betekent Beethoven voor me? Mijn moeder was een groot liefhebber van Beethoven. Zij kon hele middagen verdwalen in de allermooiste opnames door Von Karajan met de Berliner Philharmoniker, of Bernstein met Wenen. Als kind vond ik Beethoven te zwaar, ondoordringbaar. Er sprak een pijn uit die ik wel herkende, nog niet begreep. Toch, voor wie goed luistert, is Beethoven niet een man die de zwaarte opzoekt, maar er juist aan probeert te ontstijgen. Beethovens jubel is louterend. Zijn visie op de wereld die hem omringde, zijn directe reactie in de vorm van een kunstwerk, onnavolgbaar. Waar is de Beethoven van 2023? Die een symfonie componeert over de Oekraïne, over de Israëlisch-Palestijnse oorlog? Die met een nieuw ‘Alle Menschen werden Brüder’ de mensheid de weg wijst uit de duisternis, naar die Freude?

Maandag 30 oktober

Kruisbestuiving

In het theater werken we aan het lichtplan én aan de verhouding tussen tekst en muziek. Donker en licht zijn de kern. We hebben geen subsidie en werken met een handvol mensen. De middelen zijn beperkt. Hoera voor onze minimalistische opvatting! En dan… de muziek. We puzzelen op de verhouding, zodat de gekozen teksten de muziek extra betekenis geven, en vice versa. Al bij de eerste doorloop klinken de Storioni’s intens en adembenemend. Het grote wordt in het kleine uitgedrukt. Zelfs in de magische Negende. Nu maar hopen dat we antwoorden kunnen formuleren op de intrigerende vraag: Beethoven wie ben je?