De zestien miljoen foto’s van het Nationaal Archief, een van de grootste collecties van Europa, dreigen voor een groot deel ontoegankelijk voor publiek te worden. De vijf werknemers van de Stichting Spaarnestad Photo zijn om economische redenen ontslagen en beginnen vrijdag aan hun laatste werkdag bij het Nationaal Archief in Den Haag. Daar ontsloten en exploiteerden zij de foto’s in het staatsarchief.
Voor het leeuwendeel zijn dat persfoto’s afkomstig uit het immense archief van de voormalige drukkerij en uitgeverij De Spaarnestad, een collectie die het Nationaal Archief vanaf 2008 verwierf. Daarnaast gaat het ook om foto’s van bijvoorbeeld de Rijksvoorlichtingsdienst, en om archieven van fotopersbureaus, kranten en tijdschriften, die vanaf medio jaren negentig na de digitalisering van de fotografie afgestoten werden.
Documentairemakers, musea, kranten en tijdschriften, onderzoekers en andere belangstellenden kenden de weg naar het Nationaal Archief. Op zoek naar historisch beeldmateriaal deden zij gemiddeld 300 keer per maand een beroep op de Spaarnestad-medewerkers, die voor het archief de exploitatie verzorgden en vragen over rechten beantwoordden.
Dat kan vanaf volgende week niet langer, want na hun ontslag staakt het Nationaal Archief voorlopig de dienstverlening en verdwijnt bovendien een groot deel van de kennis over de fotocollectie. Het overgrote deel van de collectie, namelijk het niet-gedigitaliseerde deel, gaat daarmee feitelijk op slot.
Lees ook Expositie geeft baanbrekende vrouwelijke fotografen alsnog het podium
Belangrijk erfgoed
Het is een ontwikkeling die fotografieliefhebbers zorgen baart. Een van hen is Flip Bool, gepensioneerd conservator van het Nederlands Fotomuseum. Hij vreest dat de fotocollectie van het Nationaal Archief verandert in „een dood archief”. Fotoarchieven gelden volgens Bool steeds minder als belangrijk cultureel erfgoed. „Het Maria Austria Instituut in Amsterdam [beheerder van een reeks archieven van bekende fotografen] heeft het ook al moeilijk”, zegt hij.
Woordvoerder Erwin Tuil van het Nationaal Archief bevestigt dat de fotocollectie voorlopig niet beschikbaar is. Het archief stopt bovendien definitief met het commercieel exploiteren van de fotocollectie. „Dat doen we met geen enkele andere archiefcollectie en vanaf nu dus ook niet meer met fotografie.”
Na de overname van de collecties van Spaarnestad Photo is het toegankelijk maken en digitaliseren van de fotocollectie door het Nationaal Archief blijven steken. Op de site van het Nationaal Archief staan ruim 1,2 miljoen gedigitaliseerde foto’s, nog geen 10 procent van het totale bezit. Ruim 400.000 van deze foto’s zijn rechtenvrij te downloaden, ook voor commercieel gebruik. De overige 800.000 foto’s konden na bemiddeling van de Spaarnestad-medewerkers tegen betaling besteld worden. Die foto’s zijn vanaf nu niet meer op te vragen.
Ook bij de directie van het Nationaal Archief leeft de zorg over de toegankelijkheid van de fotocollectie, zegt Tuil. Zeker ook omdat de meest ervaren Spaarnestad-medewerker het aanbod afsloeg om bij het Nationaal Archief in dienst te treden. Tuil: „De ernst van de zaak is ons duidelijk: hoe zorgen we ervoor dat de collectie overeind blijft?”
Rechtenvrij
Ellen Dosse, directeur bestuur van de Stichting Spaarnestad Photo, zegt dat haar geen andere beslissing restte dan de activiteiten van de stichting per 1 april te staken. Het toegenomen aanbod van rechtenvrij te gebruiken oude persfoto’s en een navenant afnemend aantal opdrachten voor de stichting deed Spaarnestad financieel de das om, zegt de directeur. „Toen het Nationaal Archief niet zo lang geleden op de site bekendmaakte dat de collectie van fotopersbureau Anefo [346.000 beelden] vrij downloadbaar was, óók voor commercieel gebruik, kromp onze licentieverkoop met tweederde. Voortdurend kregen onze medewerkers de vraag waarom nog wel betaald moest worden voor andere Spaarnestad-foto’s.”
Een van de gedupeerde partijen is persbureau ANP, dat haar eigen fotoarchief en die van persbureau Hollandse Hoogte bij Spaarnestad had ondergebracht, samen vele honderdduizenden foto’s. De exploitatie van de oude ANP-foto’s door de Spaarnestad-medewerkers leverde het persbureau jaarlijks zo’n 60.000 euro aan inkomsten. Die vallen nu goeddeels weg, zegt algemeen directeur Martijn Bennis. „Dat overleven we wel. Vervelender is dat de toegankelijkheid van onze niet-gedigitaliseerde foto’s bijna naar nul gaat. Verdwenen zijn ze niet, maar er bij komen is nu zo omslachtig dat het feitelijk onmogelijk is.”
Als econoom begrijpt Bennis de beslissing van de Stichting Spaarnestad om de activiteiten te staken. „Er was geen koopkrachtige vraag meer.” Maar cultuurhistorisch gezien is volgens Bennis sprake van „een groot verlies”.
Goudmijn
Dat zegt ook Niek Pas, docent nieuwste geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Jaarlijks organiseert Pas voor tweedejaars studenten een studie-excursie naar het Haagse foto-archief, „een goudmijn vol verborgen schatten”. Op basis van één foto uit het archief moeten zijn studenten een historisch onderzoek doen. Persfoto’s lenen zich daar goed voor, zegt Pas. „De achterkant staat vaak vol teksten, stempels en aantekeningen. De studenten ontdekken in het archief dat de foto meer is dan een plaatje bij een praatje.”
Met het vertrek van de Spaarnestad-medewerkers daalt de bemensing van het fotoarchief „dramatisch”, zegt de universitair docent. „Waarom is het in een tijd van beeldcultuur zo moeilijk om zo’n belangrijk archief in de lucht te houden?”
Hoe rijk de fotocollectie van het Nationaal Archief is blijkt uit ook uit de tentoonstellingen die het archief sinds 2015 organiseert. De huidige expositie, die nog tot eind juni is te zien, gaat over vrouwelijke fotografen uit de 19de en 20ste eeuw. Volgens NRC-recensent Rianne van Dijck een expositie vol verrassende „pareltjes”.
